Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Organizmlar darajasida metabolism. 
Assimilyatsiya qilish harakatiga ko'ra 
organizm lar avtotrof, geterotrof va m iksotroflarga b o'linadi.
A vtotrof (yu non cha “autos”-o 'z i, “tgoplga” -ozuqa m a ’nosini bildira- 
di) mustaqil oziqlanuvchi organizm lar b o 'lib , ular o 'zlari u ch u n kerak 
bo'lgan organik m oddalarni anorganik m oddalardan (suv, karbonat ang id ­
rid, oltingugurt va azotning anorganik birikm alari) sintez qila oladilar. Av- 
totroflar ham fotosintezlovchi va xim osintezlovchi guruhlarga b o 'lin ad i.
Birinchisi organik m oddalarni sintez qilishda quyosh energiyasidan foy- 
dalansa, ikkinchi guruh organizm lar esa, ekzoterm ik kim yoviy energiya- 
dan foydalanadilar (vodorod, serovodorod, am m iak va shunga o'xshash 
m oddalam ing oksidlanishidan ajralib chiq qan energiya hisobida). B archa 
yashil o'sim liklar fotosintezlovchi organizm larga kirsa, xim osintezlovchi-
147

---

larga esa oltingugurt, vodorod ham da azot to'p lov chi neytrobakteriyalar 
kiradi.
T abiatda fotosintezlovchi av to tro f organizm larning roli beqiyosdir.
Biosferadagi asosiy biom assani ular hosil qiladilar. Bir yilda bu orga­
nizm lar to m o n id an hosil b o ‘ladigan biomassaning hajmi 162x109 tonnaga 
teng, sh u n d an 2/3 qism ini quruqlikdagi yashil o'sim liklar beradi.
A vtotrof va g eterotrof organizm lar. 
Avtotrof organizm lar uchun kerak 
bo'lgan organik m oddalarni anorganik m oddalardan oladilar. Ular o 'z nav­
batida yana 2 guruh: fototrof va xemotroflarga bo'linadi.
A vtotro f or^anizm larga barcha yashil o'sim liklar, suv o 'tlari, fo to tro f va 
x em o tro f bakteriyalar kiradi. Biosferadagi birlam chi organik m oddalarni 
hosil qiluvchi organizm lar avtotroflardir. Tabiatda fotosintezlovchi avtotrof 
organizm larning roli ju d a katta. Biosferadagi asosiy biom assani ular hosil 
qiladilar.
X e m o tro f o 'sim lik la r guruhiga kiruvchilar oziqlanish uchun zarur 
bo'lgan energiyani kimyoviy reaksiya natijasida hosil bo'lgan energiya hiso- 
biga oladi. Bu hodisani fanda birinchi m arta 1887- yilda S.N.Vinogradskiy 
(1856—1953) kashf etgan.
G e te ro tro flar m ineral m oddalar (C O ,. 
H ,0 )
ni sintez qilmay. tay- 
yor organik m oddalar bilan oziqlanadigan organizm lardir. Parazitlik qilib 
yashovchi ayrim yuksak o'sim liklar, zam burug'lar, ko'pchilik m ikroorga­
nizm lar, ham m a hayvonlar va odam geterotrof organizm larga kiradi. Oziqni 
olishiga k o 'ra , getetrotroflar golozoylarga (hayvonlar) va osm otroflarga 
b o 'lin ad i. Birinchi guruh getetrotroflar qattiq zarralar bilan oziqlansa, 
ikkinchi gu ru h lar esa (zam burug 'lar, bakteriyalar) suvda erigan m oddalar 
bilan 
oziqlanadi. G e te ro tro f organizm lar turli xil ekologik m uhitda hayot 
kechirishi m um kin. S huning uchun, bo'lsa kerak, ularning turlari har xil 
avtotroflarga qaraganda ancha ko'pdir. G eterotroflar tabiat biomassnsinin 
ing ikkilam chi m ahsulotini hosil qiladi. A vtotrof organizm larda sintez qil­
ingan ham d a kishilar faoliyati natijasida ishlab chiqarishda sintez qilingan 
barcha organik m od d alar geterotroflar ishtirokida parchalanib mineral 
m oddalarga (C O ,, 
H ,0 )
aylanadi.
A vtotroflar bilan birga bu organizm lar oziqlanish nisbatlari bilan uzviy 
bog 'lan g an yagona biologik sistem ani tashkil qiladilar.