nishi uchun zarur bo'lgan elem entlarga asosiy elem entlar deyiladi. U l
ardan eng muhimlari uglerod vodorod, kislorod, azot,
oltingugurt, fos
for, kaliy, natriy. kalsiy va xlor. O rganizm lar uchun juda kam talab qilinadi-
gan ba'zi bir elem entlar m ikroelem entlar deyiladi. Bularga m arganes, temir,
kobalt, mis, rux, m olcbden, xrom. bor, kremniy, ftor, yod va boshqalar
kiradi. Yashil o'sim liklar o ‘zlariga kerakli mineral elem entlam ing ham m as-
ini uglerod, vodorod, kisloroddan tashqari tuproqdan ham oladilar.
O rganizm ga k o 'p m iqdorda kerak bo'luvchi elem en tlar m akroelem ent-
lar deyiladi. D em ak, yuqorida aytilgan m akro
yoki m ikroelem entlardan
birortasi yetishm asa organizm larda turli xil kasalliklar paydo bo'lishi m u m
kin.
O datda, o'sim liklar mineral m oddalarni ionlar va an io n lar yoki kation-
lar tariqasida qabul qiladilar. Kat ionlar 2 guruhga, yengil m etall lonlari va
og'ir metall ionlariga bo'linadi. Ikkinchisiga kiruvchi m etallar, m asalan, tem ir
va mis ko'pincha mitoxondriyalar va xloroplastlarda ko 'proq uchraydi. Hay-
vonlarda esa biroz boshqacharoq. Ular elem entlam i ko'pincha asosiy organik
m oddalardan oladilar. Masalan, kerakli azot elem entlarini hayvonlar asosan
oqsilli ozuqalardan oladilar.
Tabiatda elem entlar, ayniqsa, m ikroelem entlar
birtekisda uchramaydi. O'simliklarning yer yuzida tarqalishining asosiy omil-
laridan biri ham ana shu elem entlam ing tuproqdagi m iqdoriga bog'liqdir.
Tuproqning unumdorligi ham ana shu elem entlam ing m a'lu m nisbatda
bo'lishiga bog'liq bo'ladi. U yoki bu elem entlam ing o'sim liklarga ta'sirini
aniqlash ham m a vaqt ham osonlikcha kechmaydi. M asalan, o'sim liklardagi
xloroz (xlorofilning yetishmasligi) kasalligi magniy yoki tem ir yetishm as-
ligidan bo'lsa-da, bu ikki elem entlar xlorofilni sintez qilishda bir xil aham i-
yatga ega emas. Q o'ylar va qoramollarda uchraydigan
ich ketish kasalligi ular
organizmida mis yetishmasligi yoki molibdenning ko'pligidan bo'ladi va hokazo.
O 'sim lik organizm ining turli xil m oddalarga ehtiyoji har xil (kislorod va
vodorodni eng ko‘p qabul qiladi). O ziqlanish elem entlarining birortasi-
ning o'rnini boshqasi bosolmaydi. Sanoat aham iyatiga ega m ineral o 'g 'itla r
XIX asrdan tarqala boshlagan. Shungacha o 'g 'it sifatida asosan go'ng, kul va
boshqa chiqindilar ishlatilgan. M ineral o 'g 'itla r ekin hosildorligini oshira-
di, sifatini yaxshilaydi, paxta, kanop, zig 'ir va lub ekinlari to lasining
texnologik xususiyatlarini,
qand lavlagi, uzum tarkibidagi q an d , kartoshka-
dagi kraxmal, dondagi oqsil m iqdorini ko'paytiradi. M ineral o 'g 'itla r or-
g an ik -o 'g 'itla r bilan qo'shib ishlatilsa yanada yaxshi natija beradi. M ineral
o'g 'itlar bevosita va bilvosita ishlatiladigan turlarga bo'linadi. Bevosita ishla-
tiladigan o 'g 'itla r tarkibida o'sim liklarning oziqlanishi u ch u n za ru r azot,
fosfor, kaliy,
shuningdek m agniy, bor, rux, mis. m o lib den , m arganes,
oltingugurt kabi elem entlar bo'ladi. Bu guruh o 'g 'itlari asosan bir ozuqa
149
elem entli, m asalan, azotli, fosforli yoki kaliyli va kom pleks, y a’ni
aralash
va m urakkab o ‘g‘itlardan iborat. Aralash mineral o ‘g ‘itlar zavodda yoki
xo‘jaliknin g o ‘zida bir necha xil o ‘g ‘itni aralashtirib hosil qilinsa, m u
rakkab o ‘g ‘itlar zavodda tayyorlanadi. Bilvosita ishlatiladigan o ‘g‘itlar (m a
salan, ohakli o 'g 'itla r, gips va boshqalar) asosan tu pro q n in g agrokim yo-
viy va fizik-kim yoviy xususiyatlarini yaxshilashda qo'llaniladi. M ineral
o ‘g ‘itlar q attiq, ya’ni poroshoksim on va donador h am d a suyuq am m iak,
xim ikatlar shaklida bo'ladi. M ineral o ‘g‘itlar azotli o ‘g‘itlar, fosforli o ‘g‘itlar
va kaliyli o ‘g ‘itla rg a b o 'lin a d i. M ineral o ‘g ‘itla rn in g
sam arad o rlig i
o'sim liklarning biologik xususiyatlariga, har gektariga solinadigan o ‘g‘it
m e ’yoriga, organik o ‘g ‘itlar bilan qo'shib ishlatilishiga, qo'llaniladigan
agrotexnik tad b irlar sifatiga va boshqalarga bo g iiq . M asalan, norm al shar-
oitda o'stirilayotgan g ‘o ‘zaga berilgan 1 sentner azot evaziga 14 sentner, 1
sen tn er fosfor evaziga 6 s va 1 s kaliy evaziga 2 s paxta olinishi m um kin.
M ineral o ‘g ‘itlar yerga kuzda yoki erta bahorda (asosiy o ‘g‘itlash), ekish
vaqtida va suv davrida solinadi.
M ineral o ‘g ‘itlam i n o to ‘g ‘ri q o'llash tuproq
unum dorligining pasayi-
shiga, o 'sim lik lar va hayvonlarning nobud b o ‘lishiga, daryo ham da suv
h av z alarin in g ifloslanishiga sabab b o iis h i m um kin . Keyingi yillarda
0 ‘zbekistonda kom pleks o ‘g ‘itlar (am m ofos, diam m ofos, nitrafosfat va shu
kabilar) k o ‘plab chiqarilm oqda.
Do'stlaringiz bilan baham: 
