Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

M ikronaychalar. 
Deyarli ham m a eukariotlarda ichi bo'sh silindrsim on 
tarm oqlanm agan organellar boMib, ular m ikronaychalar deyiladi. U lar 
juda yupqa boMib, diam etri 24 nm ni tashkil qiladi. Ularning devori tubulin 
oqsilidan tashkil topgan, qalinligi 5 nm boMadi. Uning uzunligi bir necha 
m ikrongacha borishi mum kin.
14 0

---

M ikronaychalam ing asosiy kom ponenti tubulin oqsili bo'lib, undan 
tashqari yana uning tarkibiga 20 ga yaqin har xil oqsillar kiradi.
lnterfaza hujayrada m ikronaychalar butun bir tu r sistemasini hosil qi- 
lishadi. Bo'linish veretinasi m ikronaychalardan tuzilgan, bundan tashqari 
kipriklar, xivchinlar vasentriolalar tarkibida ham bo'ladi.M itoz va m eyoz 
bo'linishda ikki tom onga xrom osom alam ing ajralishi, hujayra ichidagi m od- 
dalarning harakati organizm lam ing bir joydan ikkinchi jovga ko'chishi, 
ajratish, hujayra po'stining shakllanishi m ikronaychalar ishtirokida ro'y 
beradi. Ular kolxitsin va podfilotoksin ta'sirida osonlikcha parchalanadilar.
O rganizm lam ing kimyoviy tarkibi. 
Suv va m ineral m oddalam ing a h a ­
miyati. Tirik organizm tarkibida 100 ga yaqin kimyoviy elem entlar uchraydi. 
Biroq ularning hayot faoliyati uchun ularning 16 tasi kifoya qiladi. Tirik 
organizm tarkibida ko'p uchraydigan kimyoviy elem entlarga vodorod, ug­
lerod, kislorod va azot kiradi. Bu elem entlar organizm ning 99 % ini tashkil 
qiladi. Organizm hayot faoliyatida uglerod bir qancha m uhim kimyoviy 
m oddalar tarkibida uchrab, m uhim rol o'ynaydi. U ning atom nom eri 6 g a
teng, chunki uning yadrosida 6 ta proton bo'lib, yadroning atrofida esa 6 ta 
elektron aylanib yuradi. Yadroning tarkibida yana 6 ta neytronlar ham bo'ladi. 
Demak, uglerod atom massasi 12 ga teng.
Planetamizda suvsiz hayot bo'lm aydi. Suv avvalo tirik organizm lar uchun 
eng zaruriy muhit bo'lib, u tirik hujayraning asosiy kom ponentlaridan biri 
hisoblanadi.
Suv eng muhim erituvchi, ko'pchilik reaksiyalar suv eritm asida o'tad i. 
Suv o'zida har xil m oddalarni eritib. ularni turli xil joylarga tashiydi yoki 
transport vazifasini ham bajaradi. Suv xuddi shunday va/ifani qonda, lim - 
fatik va ekskretar sistemalar, ovqat h a/m qilish organlarida, o'sim liklarning 
floema va kselemasida bajaradi.
Suv katta issiq o'tkazuvchi muhit hamdir. Issiqlik energiyasi suvga ko'proq 
ta ’sir etganda ham suvning harorati shu darajada ko'tarilm aydi. Suvga ta ’sir 
ettirilgan energiyaning ko'p qismi vodorod bog'lam ini uzishga sarf bo'ladi. 
Ko'pchilik hujayralar va organizm lar uchun suv ko'pinch a ularning yashay­
digan muhiti bo'lib xizmat qiladi. Suv bug'lanish xususiyatiga ham ega. D e­
mak, bundan suvda bug'lanish bilan birga uning sovushi ham bo'lib, bu 
hodisa hayvonlarda yaxshi kuzatiladi, ayniqsa, suvning bu xususiyatidan yashil 
o'sim liklarning bargi yaxshi foydalanadi. Y a’ni suv barg yuzasi orqali 
bug'langanda barg yuzasi ancha sovuydi. Suvning biologik mohiyatlaridan biri 
shundaki. u organizmdagi m odda almashinish jarayonining asosiy m ito- 
bolitlaridan biri. Yoki boshqacha aytganda m odda almashinish jarayoni suvsiz 
o ’tm aydi.Fotosintez jarayonida suv vodorod manbavi bo'lib xizmat qiladi.
Tarixiy taraqqiyot davrida tabiiy tanlanish natijasida turlarning paydo
141

---

bo'lish jarayoniga t a ’sir etuvchi m uhim om illardan biri suvdir. Y uqorida 
ay tilg a n la rd a n ta sh q a ri suv o rg a n iz m la rn in g tizim in i u sh lab tu ra d i. 
U rug‘lanish uchun m uhit bo 'lib xizm at qiladi. O 'sim liklarning u rug 'larini, 
mevalarini suvda yashovchi organizm larning gom etalarini, lichinkalarini 
tarqatishga yordam lashadi. Fotosintez jarayonida qatnashadi. U ru g'lam ing
o'sishini t a ’m inlaydi va hokazo.