Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Ribonuklein k islota (R N K ). 
Hujayrada bajariladigan funksiyasiga qarab 
R N K bir necha xil b o 'lad i. Shulardan biri tashuvchi (transport) R N K dir. 
Bu R N K oqsilni sintez qiladigan joyga am inokislotalarni eltib beradi. Ik- 
kinchi xili axborot (inform atsion) R N K bo'lib, u sintezlanadigan oqsil- 
ning inform atsiyasini (kopiyasini, loyihasini) yadrodagi D N K dan oladi. 
U chinchi xili bu ribosom a R N K si bo'lib, transport RNK olib kelgan 
am inokislotalardan inform atsion R N K bergan inform atsiyaga asosan ri- 
bosom alarda oqsillarni hosil (sintez) qiladi.
R N K ning tuzilishi D N K ga o'xshash bo'lsa ham undan farq qiluvchi 
belgilari ham bor. R N K da qo'shaloq spiral zanjiri bo'lm aydi. D N K nukle- 
otidlarida uglerod dezoksiriboza bo'lsa, RNK da esa riboza bo'ladi va hokazo. 
Biroq D N K ham , R N K ham polim erlar, R N K ning m onom erlari D N K
niki singari nukleotidlardir.
A ssim ilyatsiya va dissim ilyatsiya yagona modda almashinish jarayoni-
ning ikki tom onidir. 
M o d d a alm ashinuvi, m etabolizm hayot asosini tashkil
144

---

etib, bu jarayo n natijasida hujayra tarkibiga kiruvchi m odda m olekulalari- 
ning parchalanishi va sintezi, hujayra tizim ining hosil bo'lishi, yangilani- 
shi va parchalanish holatlari ro'y berib turadi. M asalan, odam tarkibidagi 
50 % hujayra va oqsillarning parchalanishi va qayta hosil bo'lishi uchun 80 
sutka talab etiladi. Yoki har 10 sutkada jigardagi oqsillar va qon zardobining 
yarmisi yangilanib turadi. Jigardagi ferm entlar esa har 2—4 soat m obaynida 
yangilanadi. M odda almashinuvi energiya alm ashinuvi jarayoni bilan uzviy 
bog'langan, ularni bir- biridan ajratib bo'lm aydi.
M odda alm ashinish jarayoni bir-biri bilan uzviy bog'langan bir vaqtning 
o'zida o'tadigan assimilyatsiya va dissimilyatsiyadan yoki anabolizm va ka- 
tabolizm dan iborat. Katabolizm natijasida yirik organik m olekulalar kichik 
birikmalarga parchalanadi. K atabolizm da gidroliz va oksidlanish jarayonlari 
kislorodli (aerob) va kislorodsiz (anaerob) sharoitda o'tishi m um kin. A e- 
rob oksidlanishda organik m oddalar to 'la parchalanib C O ,, H 20 ni hosil 
qiladi.
A nabolizm da oddiy m olekulalardan m urakkab m olekulali m o d d alar­
ning biosintezi bo'ladi. Yashil avtotrof o 'sim liklar va bakteriyalar C O , va 
suvdan quyosh energiyasi yordam ida dastlabki organik m oddalarni hosil 
qiladilar(fotosintez). G e te ro tro f organizm larda esa organik m oddalarning 
sintez bo'lishi parchalanish jarayonida hosil bo'lgan energiya hisobiga amalga 
oshadi. Bunda organik m oddalarni sintezlashda asosiy material bo 'lib, atsit- 
tel KoA, suktsilin KoA, riboza, pirovinograd kislotasi, gletsirin, glitsin, 
asporgin, glutam in kislotalari va boshqa am inokislotalar xizm at qiladi. H ar 
bir hujayra o'ziga xos oqsillar, yog'lar yoki boshqa xil organik birikm alarni 
hosil qiladi. M asalan, muskul glikogeni muskul hujayralarida hosil b o 'lad i, 
jigardan kelmaydi.
Katabolizm va anabolizm lar hujayrada bir vaqtning o 'z id a o 'tib , ka- 
tabolizm ning oxirida anabolizm stadiyasi boshlanadi. Biroq parchalanish va 
sintezlanish yo'llari (katabolizm , anabolizm yo'llari) bir-biriga to 'g 'ri kel­
maydi. M asalan, glikogenning sut kislotasigacha parchalanishida 12 fer­
m ent qatnashib, ulardan har qaysisi katabolik jarayonining alohida etap la- 
rini tezlashtiradi. Sut kislotasidan glikogenning hosil bo'lishida 9 ta ferm ent 
ishtirok etadigan davr bo'lib, shundan 3 ta boshqa xil ferm en tlar ishtirok 
etadigan reaksiya natijasida ro'y beradi. H ar bir m odda alm ashinuv reaksi- 
yalari hujayraning m a ’lum b irq ism id a o 'tad i. M asalan, m itoxondriyalarda 
oksidlanish jarayoni o 'tsa, lizosom alarda gidrolitik ferm entlar joylashgan, 
oqsillarning biosintezi ribosom alarda b o 'lad i, lipid lar biosintezi e n d o ­
plazmatik to'rlard a o'tadi va hokazo.
Assimilyatsiya dissimiliyatsiyadan ustun b o 'lgand a (o'sish davrida) vazn 
ortadi, dissimilyatsiya ustun bo'lganda esa vazn kamayadi. M odda alm ashinuv

---

jarayonida vitam inlar m uhim rol o ‘ynaydi, ular ferm en tlar va boshqa 
biologik faol m oddalam ing tuzilishida asosiy m aterial hisoblanadi. A nor- 
ganik m oddalar, y a’ni suv va m ineral m oddalar (tuzlar holida) ham m odda 
almashinish jarayonida ishtirok etadi. Hayvonlar va odam da m odda almashi- 
nishni boshqarishda nerv sistem asi, ayniqsa, bosh miya katta yarim shar- 
lari p o ‘stlog‘i va ichki sekretsiya bezlari yetakchi rol o'ynaydi. Ba’zi nerv 
kasalliklarida va, ayniqsa, ichki sekretsiya bezlarining kasalliklarida m odda 
alm ashinish buziladi. D iabet, podagra, siydik toshi kasalligi, o ‘t toshi kasal- 
ligi va boshqalar paydo boMadi.
Tirik organizm larga term odinam ikaning ikkita qonuni mos keladi. Ter- 
m odinam ikaning birinchi qoidasiga ko‘ra (energiyaning saqlanish qoidasi), 
kimyoviy va fizikaviy jarayonlar m obaynida energiya hosil ham boMmaydi va 
y o ‘qolm aydi ham , balki u m a ’lum bir ish bajarishda bir shakldan ikkinchi 
shaklga o ‘tib turadi, y a’ni energiyaning um um iy m iqdori o'zgarm asdan 
saqlanib qoladi.
T erm odinam ikaning ikkinchi qonuniga k o ‘ra esa, kimyoviy va fizikaviy 
jarayonlar qaytm as boMib, ular natijasida hosil boMgan foydali energiya 
xaotik (tartibsiz) shakldagi energiyaga aylanadi. H am da xaotik va tartibli 
energiya holatlari o ‘rtasida m utanosiblikni o ‘rnatish qiyin boMadi. Tartibli 
va tartibsiz ho latlar o ‘rtasidagi m utanosiblik yaqinlashgan sari jarayonlar 
t o ‘xtaydi, ham da erkin energiya kam aya boradi, ya’ni m a’lum bir ishni 
bajarishga moMjallangan foydali energiya m iqdori kam ayadi. Erkin foydali 
energiya miqdori kam aygan taqdirda sistemaning tasodifiy va tartibsiz dara- 
jali qism iga sarf boMadigan um um iy ichki energiya m iqdori ko‘payadi. Bu 
hodisa entropiya deyiladi. B oshqacha qilib aytganda, entropiya sistemadagi 
foydali energiyaning tartibsiz shaklidagi energivalarga qaytmas holda o ‘tishidir. 
D em ak, istagan tirik sistem aning tabiiy tendensiyasi entropiyani oshirishga 
va erkin energiyani kam aytirishga yo‘naltirilgan. Bu qoida term odinam ika­
ning eng foydali funksiyasi hisoblanadi.
Tirik organizm lar yuqori tartibdagi sistem alar hisoblanadi. Bakteriya- 
lardan tortib, sutem izuvchi organizm largacha ham m asi, h ar qanday sha- 
roitda ham , o ‘ziga xos tartibli tizim ni saqlab tu ra oladi. Biroq entropiya 
tashqi m uhit sharoitida do im o ortib borish xususiyatiga ega. Entropiyaning 
bunday ortib borishini t a ’m inlab turuvchi omil bu o ‘sha sharoitda yashay- 
digan tirik organizm lardir. M asalan, anaerob organizm lar erkin energiyani 
olish uchun tashqi m u h itd a joylashgan glyukozadan foydalanadilar, glyu- 
kozani ular yana o ‘sha tashqi m uhitdagi m olekulyar kislorod yordam ida 
oksidlab, uni parchalaydilar. Natijada m etabolizm ning oxirgi mahsuloti C 0 2 
va H 20 hosil boMib, ular qayta tashqi m uhitga ajraladi. Bu esa tashqi m uhit 
entropiyasini oshiradi. Bu jarayonlar natijasida issiqlik qisman tarqalib ketishi
146

---

ham m um kin. Quyosh energiyasi d astaw al yashil o 'sim lik lar to m o n id a n
o'zlashtiriladi va fotosintez jarayoni b o 'lad i. A na shu fotosintez jarayoni 
tufayli tirik organizm lar tartibsizlikdan tartibli tizimni hosil qiladi. Y orug iik
energiyasi esa, kimyoviy energiyaga aylanib uglevodlar tarkibida to'planadi. 
Demak, fotosintezlovchi organizm lar quyosh yoru g iig id an erkin energi- 
yani ajratib oladilar, shu sababli yashil o 'sim liklar hujayrasida k o 'p m iq ­
dorda zahira sifatida erkin energiya to'planadi.
Xim osintez natijasida esa anorganik m oddalar oksidlanib erkin energiya 
ajralib chiqadi.
O 'sim liklarda to'plangan erkin energiya ozuqa orqali hayvonlar organiz- 
miga o 'tad i, dem ak, ular tashqi m uhit entropiyasini k o'paytirishga olib 
keladi.
Organizm lar hujayra mitoxondriyasidagi uglevodlar tarkibida to 'plang an 
zahira energiya, boshqa xil organik m o d d alar m olekulalarini hosil qilishga 
xizmat qiladigan erkin energiya shakliga o 'tad i. S huningdek, uglevodlar 
energiyasi hujayradagi m exanik, elektrik va osm otik ishlarni t a ’m inlash 
uchun ham sarf bo'ladi. Uglevodlardagi to 'p lan g an zahira energiya keyin- 
chalik aerob va anaerob nafas olish jarayon i natijasida ajralib turadi.
Aerob nafas olishda Krebs sikli shaklida glekoliz yo'li bilan m olekula- 
lar parchalanadi. A naerob nafas olishda esa faqat glikoliz b o 'lad i. D em ak, 
hayvon hujayralarining hayot faoliyati oksidlanish va qaytarilish reaksiya- 
lari natijasida hosil bo'lib turadigan energiya hisobiga o 'tib turadi. Bu reak- 
siyalar nafas olish va fotosintez jarayonlari natijasida bo 'ladi. M od da va 
energiya alm ashinish jarayoni doim o o 'z -o 'z in i boshqarib turadi. Bu reak- 
siyalarni boshqaruvchi ko'pgina m exanizm lar ham mavjud va m etabolizm - 
ni boshqarib turuvchi asosiy m exanizm ferm entlar m iqdori hisoblanadi. 
Bundan tashqari bu jarayon substratning ferm entlar ta ’sirida p arch alan - 
ishidagi tezligi va ferm entlar faolligiga ham bog'liqdir.