Hozirgi o`zbek adabiy tili (Sodda gap sintaksisi)” fanidan O`quv uslubiy мajmua

So`z birikmasi va sintagma. Sintagma bir havo chiqarish bilan, bir nafas kuchi bilan aytiladi, so`ng orada pauza bo`lib, boshqa singtagma boshlanadi. Sintagma ikki qisqa pauza orasidagi nutqiy element, eng sodda sintaktik parchadir. Sintagma bir necha so`zli va bir so`zli bo`ladi.

Sintagma tobelanish asosida tuziladi: unda bir so`z yetakchi (yadro), boshqalari shunga tobe bo`lib keladi. Singtagmalanishning ma`lum qonunlari bor. Sintagma aniqlovchi bilan aniqlanmish munosabatida, fe`l kesimning ravish holi bilan birikuvida va boshqa shu kabi o`rinlarda uchraydi. Sintagmalanishda ohangning o`rni katta.

So`z birikmasining sintagmadan farqli tomonlarini hisobga oladigan bo`lsak, ikki xodisa bir xil sintagma atamasini qo`llab bo`lmaydi.

So`z birikmalari tasnifi. So`z birikmalarining tarkibini belgilashda uning tarkibiga kirgan barcha so`zlarni miqdorigagina qarab emas, o`sha so`zlarning shu so`z birikmasi hajmida bajargan vazifasiga ham qaralishi kerak. Ular leksik-semantik va grammatik jihatdan izohlash vazifasini bajaradigan so`zlargina so`z birikmalarining komponentlari hisoblanishi mumkin, ana shunday so`zlarning miqdorigina so`z birikmalarining hajmi, chegarasini belgilay oladi.

So`z birikmalari aslida ikki yoki undan ortiq ma`noga ega bo`lganso`zlarning leksik-semantik va grammatik jihatdan munosabat kirishidan paydo bo`luvchi va predmet, voqea-xodisa, belgi, turli jarayonlar va xokazolarning murakkab nomlarini ifodalovchi til birligidir.

So`z birikmalari tarkibidagi komponentlarni bog`lanish xarakteri, strukturasi va komponentlarning ifodalanishiga ko`ra bir necha turga bo`linadi.

So`z birikmalari komponetlarining ma`no jihatdan birikish darajasiga ko`ra ikki xil bulinadi: Turgun birikmalar. Erkin birikmalar.

Tilda bir qolipda, bo`linmaydigan xoldagi so`z birikmalari turgun birikma sanaladi. Turgun birikmalar ikki guruxga bo`linadi: a) murakkab so`zlar: O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Samarqand davlat universiteti kabi; b) frazeologizmlar: tegirmonga tushsa butun chiqmoq, yulduzni benarvon urmoq, qamchinidan qon tommoq.