Hozirgi o`zbek adabiy tili (Sodda gap sintaksisi)” fanidan O`quv uslubiy мajmua

So`z birkmasi va sintagma. Struktura va mazmun jixatidan bir butun bo`lgan gapning qismlari talaffuzda qisqa pauza bilan ajralib turadi. Bunday qismlar sintagma sanaladi.

Sintagma so`zlovchi nuqtai nazaridan baholanayotgan kichik bir bo`lagini-ma`lum nutq tartibiga ega ettiruvchi semantik-sintaktik birlikdir. Sintagma nutq tarkibidagi intonaciya bilan ajraladigan parchadir.

Bu nutqiy parcha intonatsiya jixatidan yaxlit ikki va undan ortiq so`zdan, grammatik va semantik shakllangan bir so`zdan ham iborat bo`ladi.

Soda yoyik gaplarda sintagma gapning bir qismini tashkil qiladi. Bir so`zdan tashkil topgan gaplar sintagmaga tengdir. Masalan: Tashqaridan uzoqda shildirab oqayotgan soyning ovozi bemalol kelib turibdi.

-Kasbingiz?

-Dehqonchilik (S.Ahmad).

birinchi gapda uchta sintagma bor bo`lib, uning bittasi bir so`zdan, ikkinchisi so`z birikmasidan tashkil topgan. Keyingi bir so`zli ikki gap sintagmaga teng.

Bir pauzadan boshlanib, ikkinchi sezilarli pauza bilan tugagan sintagma bir fonetik butunlik sifatida talaffuz qilinadigan, ma`no va intonatsion jihatdan o`zaro bog`langan so`z birikmasiga mos keladi. So`z birikmasining sintagma bo`lgan munosabati va farqlovchi belgilari quyidagilardan iborat:

1. Muayyan ritik urg`u va pauza yordamida reallashtiruvchi sintagma nutq-gapirish jarayoni bilan bog`liq bo`ladi, so`z birikmasida bunday xususiyat mavjud emas.

2. Sintagmalar nutq jarayonida bir-biridan ajralarkan, ko`p vaqt o`zining hajmi va chegarasi e`tibori bilan gapga ham, so`z birikmasiga mos kelmaydi.

3. Sintagma birgina so`zdan va ko`makchili birikmalardan iborat bo`lishi mumkin, ammo so`z birikmasida bu xil xususiyat yo`q.

4. Har qanday sintaktik xodisa sintamatik kategoriyaga taaluqli bo`ladi. Bog`lanishning tobelanish yo`li bilan birikkan to`g`rigina so`z birikmasida o`rganiladi.

5. Sintagmani tashkil qilgan komponentlar yonma-yon turmog`i shart, so`z birikmasiga bunday qoidani berib bo`lmaydi.

6. So`z birikmasida doimiy ish ko`ruvchi grammatik qolip mavjud.

7. Sintagma nutq intonatsion mazmunining bo`lishini natijasida yuzaga keladi, so`z birikmasi undan sifat jihatidan keskin farq qiladi.