Hozirgi o`zbek adabiy tili (Sodda gap sintaksisi)” fanidan O`quv uslubiy мajmua

Savollar	Bilaman	Bilishni istayman
Bilib oldim
1	Sintaktik birliklarning xususiyatlari
2	Sintaktik birlik deganda nima tushuniladi?
3	So‘z birikmasi sintaktik birlik sifatida.
4	Gap sintaktik birlik sifatida.
5	Matn sintaksisi haqida gapiring.

ilova

2-3-mavzuлар

So’z birikmasi

1. 
   Ma’ruza mashgúlotining texnologiyasi
   

Vaqti – 2 soat	Talabalar soni ______ ta.
O’quv mashgúlotining shakli	Ma’ruza
Ma’ruza mashgúlotining rejasi	1. So`z biikmasi sintaktik birlik sifatida. 2. So`z birikmasi va sintagma. 3. Erkin va turg`un birikmalar. 4. So`z birikmasining tuzilishiga ko`ra turlari. 5. So`z birikmasidagi hokim so`zning qaysi so`z turkumiga kirishiga ko`ra turlari.
Pedagogik vazifalar: So’z birikmasi, hokim va tobe so’z, otli va fe’lli birikmalar, so’z birikmasi zanjiri kabilarni o’rganish		O’quv faoliyatining natijalari: Talaba: -so’z birikmasining til tizimida tutgan o’rni haqida bilimini mustahkamlash
O’qitish uslubi va texnikasi		Munozarali ma’ruza, Insert, blits-so’rov
O’qitish vositalari		Ma’ruza matni, proyektor, doska, bo’r.
O’qitish shakli		Frontal, juftlikda ishlash, guruhiy.
O’qitish sharoitlari		Jihozlangan auditoriya.

Ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi

Bosqichlar, vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Talaba
1-bosqich. Kirish (5 daqiqa)	1.1. Darsning avvalida talabalarga Ma’ruzaning qisqacha matni va o’quv topshiriqlarini tushuntirish 1.2. Mashg’ulot mavzusini eslatadi va kutilayotgan natijani va darsni olib borish tartibini ma’lum qiladi.	1.1. Eshitadilar va Ma’ruza matnini oladilar.
2-bosqich. Bilimlarni faollashtirish (10 daqiqa)	2.1. Jadval va o’z nuqtayi nazaridan sintaksisni ,jumladan ,so’z birikmasining tarkibi , bog’lanish usullari haqida talabalarga ma’lumot beradi (2-ilova)	2.1.Topshiriqlarni bajaradi, muammolarni juftlikda muhokama qiladi, savollar- ga javob beradi.
3-bosqich Asosiy (55 daqiqa)	3.1. Ma’ruza matnidan kelib chiqqan holda quyidagi savolga o’z fikrlarini berishni so’raydi: 3.2. So’z birikmasini so’z va gapdan farqi 3.3. So’z birikmasida bog’lovchi vositalar Savolga javob berishni taklif etadi.	3.1.Ma’ruza matnidagi belgilarga e’tibor beradilar 3.2.- Savolga javob beradi- lar. «Insert» jadvalini to’ldiradilar(2-ilova). 3.3. Savolni muhokama qiladilar va javob beradilar.
4-bosqich Yakuniy (10 daqiqa)	4.1. «?» belgisi qo’yilgan noaniq qolgan savollarga javob beradi. 4.2. Mavzuga xulosa qiladi va faol ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. 4.3. Uyga topshiriq beradi.	Eshitadilar Yozib oladilar

1-ilova

Ma’ruza matni

So`z birikmasi sintaktik ta`limotning tarkibiy qismi bo`lib, bunda so`zlarning o`zaro aloqaga kirituvchi vositalar, so`zlarning o`zaro bog`lanish usullari, so`z birikmalari va ularning tillari o`rganiladi. So`zlarning munosabatga kirishi uchun ichki (ma`no) moslik, tashki (grammatik) moslik va ularning uyg`unligi talab qilinadi: chiroyli uy, qorning sovug`i, qalam ushlamoq, vatanni sevmoq kabi.

Bir so`z ikkinchi so`z bilan birikib so`z birikmasi hosil qilishda faqat o`sha birikayotgan so`zlarning qanday so`z turkumiga munosibligigina emas, balki ularning leksik ma`nolariga ham ko`p jixatdan bog`liqdir. Har bir so`z ma`lum semantik guruh bilan bog`langan bo`lib, o`sha guruh so`zlar bilangina birikib so`z birikmasi hosil qiladi. Masalan, o`qimoq fe`li quyidagi semantik guruh so`zlar bilan birikishi mumkin: kitob, gazeta, jurnal.. o`qimoq, maktabda, universitetda.. o`qimoq, qunt Bilan o`qimoq, qishda, yozda.. o`qimoq,tez, sekin.. o`qimoq, ko`p, oz.. o`qimoq, yoddan o`qimoq kabilar.

So`z birikmasi hosil qilish uchun kamida ikkita mustaqil ma`noli so`z bo`lishi, shu so`zlarga grammatik-semantik jihatdan erkin munosabatga kira olish, hosil bo`lgan birikma ochiq qurilmanitashkil etishini, nominativ vazifa ifodalashi kerak.

Ikki va undan ortiq mustaqil so`zlarning grammatik-semantik munosabatlardan tashkil topib, bir murakkab tushuncha anglatadigan nominativ xarakterdagi ochiq qurilmalar so`z birikmasi deyiladi.

So`z birikmasi bir so`zning boshqa so`zga qilinishi imkoniyatiga valentligiga tayanadi. So`zni uch xil valentligini ajratish mumkin: sintaktik valentlik, leksik valentlik.

Xokim so`zning grammatik shakli talab etgan valentlik sintaktik valentlik hisoblanadi.

Semantik valentlik so`zlarning so`zlarning bog`lanish imkoniyatidir.

Leksik valentlik bir xil nominativ ma`noga ega bo`lgan so`zlarning boshqa so`zga bog`lanishida tanlash imkoniyatiga ega bo`lishdir.

So`z birikmasi nutq formasi sanaladi. So`z birikmasi gap tarkibiga kiradi. U gapdan tashqarida yashamaydi. So`z birikmalari nominativ xarakterga ega bo`lib, gap tarkibiga ma`lum nominativ vazifani bajarish uchun xizmat qiladi.

So`z birikmasi so`z, qo`shma so`z, sintagma birikma (frazeologizm) va gaplardan farq qiladi.

So`z birikmasi va so`z. So`z va so`z tilda juda katta ahamiyatga ega bo`lgan birikmalardir. So`z va so`z birikmalari o`rtasida ko`p jihatdan o`xshashlik mavjud. Ular quyidagilardan iborat:

So`z va so`z birikmasi xam ga ichidagina yashaydilar va shundagina ta ahamiyatiga mlik bo`ladilar.

So`z va so`z birikmasi tilida nominativ vosita sanaladi.

So`zlar kabi so`z birikmalarida ham predikativlik xususiyati yo`q.

So`zlar turnaladilar, tuslanadilar-o`z shakllarini o`zgartiradilar. So`zlarga xos bu xususiyat so`z birikmalarida ham saqlanadi. Qiyoslang: kitobim, kitobing, kitobi. Mening kitobim, sening kitobing, uning kitobi.

So`z birikmalari so`zlar kabi gap tarkibida ajratilgan bo`lak, undalma, kirish bo`lak bo`lib kela oladilar. Masalan: Unsin uchun, bechora qiz uchun, bu qanday mudxish motam (Oybek). Sizga bag`ishlanur, o`quvchim, ijodimning eng asl bobi. (Uyg`un). Otaxon, deyman, -uyinga usta ekansizku, -dedi O`rmonjon kulib (A.Qaxxor).

So`z birikmasi va so`z bir-biridan farqli tomonlarga ham egadir. So`z hamma vaqt bir tushuncha bilan bog`langani xolda tilda doim tayyor xolatda mavjud bo`ladi. Chunki so`z til taraqqiyotining muayyan davrida paydo bo`ladi, ma`lum ma`no bilan bog`lanadi vash u tilda ana shu ma`noni ifodalashga xizmat qiladi. So`z birikmalari bunday xususiyatga ega emas, ular tilda tayyor xolatda yashamaydi, hamma vaqt ma`lum bir tushuncha bilan bog`langan bo`lmaydi. So`z birikmasi nutq jarayonida fikr talabiga ko`ra tuziladi. So`z ma`lum til tizimidagi nisbiy mustahkam tovushlar kompleksidan, ayrim xolatlarda yolg`iz bir tovushdan tashkil topadi. So`z birikmalari birdan ortiq so`zlarning birikuvidan tashkil topadi. So`z ma`lum tilda ma`no butunligiga ega bo`lganligi uchun o`sha tilda so`zlovchi v tinglovchilarning hammasi tomonidan bir xilda qabul qilinadi. Shuning uchun ham so`zda bir xillik mavjud.

So`z birikmalarida so`zlardagi kasb emantik butunlik yo`q. So`zlar hamma vaqt ikki ma`no ifodalaydi: leksik ma`no, grammatik ma`no. So`z birikmalarida esa faqat bir ma`no-leksik ma`no mavjud. Ular so`zlar kabi grammatik ma`no ifodalash xususiyatiga ega emas.

So`z morfologik elementlardan (o`zak va affikslardan) tashkil topuvchi il birligidir. So`z birikmalari morfologik elementlardan emas, balki sintaktik elementlardan tashkil topgan.

So`zlar polisemantiklik, omonimlik, xususiyatiga ega. So`z birikmalarida bu xususiyat yo`q, faqat bir aniq ma`nodagina ifodalaydi.

So`z leksik xodisa, so`z birikmasi grammatik xodisa. So`z, so`z birikmasi kabi nominativ vazifa yuajarib, predmet, belgi, ish-harakatni umuman ifodalash uchun xizmat qiladi. So`z birikmasi esa predmet, belgi, ish-harakatni shu xoldagi boshqa predmet, belgi ish-harakatdan ajratib ifodalaydi. Kislang: ko`m-ko`k, ko`m-ko`k dala.

Sўз mavhum ma`noli bo`lib birikmaga kirgach, uning ma`nosi konkretlik tomon siljiydi. So`z tarixiy kategoriya bo`lib til birligi hisoblanadi, so`z birikmasi va nutq jarayonidagina hosil bo`ladi. Shuning uchun ham u nutq birligi hisoblanadi.

So`z birikmalari va qo`shma so`zlar. Qo`shma so`zlar tilda sodda so`zlar kabi vazifalarni bajaradilar, biror tushunchani reallashtirish uchun xizmat qiladilar. lekin tilda qo`shma so`zlarning paydo bo`lishini soda so`zlarning paydo bo`lishi bilan tnglashtirib bo`lmaydi. Qo`shma so`zlarning ko`pchilik va asosiy qismi so`z birikmadaridan yoki so`z birikmalari modeli asosida kelib chiqqan: qo`lqop, belbog`, oqsoqol, karnaygul, gavquvur kabilar.

Qo`shma so`z va so`z birikmalarini quyidagi belgilariga ko`ra fikrlash lozim: 1) so`z birikmalari komponentlari o`rtasida barcha shakliy chegaralar saqlanadi, qo`shma so`z komponentlari o`rtasida esa bu chegaralar yo`qolit ketadi. 2) qo`shma so`zlar bir butunligicha leksik ma`noni ifodalaydilar. So`z birikmalari butunligicha bir yaxlit ma`no bildirsalar ham, lekin uning komponentlari-so`zlarning har biri o`z leksik ma`nolarini saqlaydi. 3) qo`shma so`zlar ham, so`z birikmasi ham tilda nominativ vosita sanaladi. Lekin qo`shma so`z bir soda tushunchani reallashtirsa, so`z birikmasi tarkibiga qiruvchi har bir so`z ma`lum bir tushuncha bilingan tushunchalarni ifodalaydi. 4) qo`shma so`z butunligicha bir so`z turkumiga kiradi. So`z birikmalari butunligicha bir so`z turkumiga qachon munosib bo`lmaydi. 5) qo`shma so`z butunligicha ifodalangan ma`noga ko`ra tasnif qilinadi: qo`shma ot, qo`shma son kabi. So`z birikmalari esa uning asosini, yadrosini tashkil etuvchi bosh so`zning qanday so`z turkumiga mansubligiga ko`ra tasnif qilinadi: otli so`z birikmalari. 6) qo`shma so`zlar butunligicha bir mantiqiy urg`uga ega. So`z birikmalari komponentlarining har biri mantiqiy urg`u olishi mumkin. 7) qo`shma so`z komponentlarining tarkibi qat`iy bo`lib, ular o`rnini almashtirish, boshqa so`z kiritish mumkin emas. So`z birikmalari erkin sintaktik birikmalar bo`lganligi uchun komponenilari o`z o`rnini istagancha o`zgatirishi, ular orasida boshqa so`zlarni kiritish mumkin. 8) qo`shma so`zlar bir tushunchali riallashtiruvchi bir so`z bo`lganligi uchun gapning bir bo`lagi bo`lib kelgan. 9) qo`shma so`zlar bir necha komponetlardan tashkil topishi va ularning ma`nolaridan qat`iy nazar bir ma`no butugnligiga ega. So`z birikmalarida bunday leksik-semantik butunlik yo`q. 10) qo`shma so`zlar barcha so`zlar kabi ikki ma`noga – leksik va grammatik ma`noga ega. So`z birikmalarida bu xususiyat yo`q.

Qo`shma so`zlarning komponetlari o`rtasida grammatik munobabbat yo`q, ular o`z leksik-semantik mustaqilligini yo`qotib, bir bosh urg`u olib, gapda bir semantik vazifani bajaradi. So`z birikmalarining komponentlari o`rtasida grammatik munosabat mavjud, ular leksik-semantik mustaqilligini saqlab, o`z urg`usiga ega bo`ladi, gapda boshqa-boshqa semantik vazifasini bajaradilar.

So`z birikmasi va frazeologizmlar. So`zlarning har qanday nopredikativ bog`lanishi so`z birikmasini hosil qila bermaydi. So`zlarning bog`lanishi erkin bilishi, betakror bo`lishi, ya`ni nutqda tayyor holda olib kirilishi mumkin. Shuning uchun ham so`zlarning bog`lanishi erkin va turg`un bo`ladi.

erkin bog`lanish so`z birikmasini, turgun bog`lanish frazeologmlarni o`z ichiga oladi.

So`z birikmasi nutq nutq jarayonida hosil bo`lib, u nutq birligi, frazeologizmlar yaxlit xolda ko`llanib, til birligi hisoblanadi. Shunday ekan, bog`lanish sintaksisning, turgun bog`lanish frazeologizmning tekshirish ob`ekti sanaladi: oq olma, qizil, daftarni kuymoq; qshl kuymoq, og`zi ochilmoq, yuragini olmoq.

So`z birikmasidagi so`zlar u ma`nosini saqlaydi, turgun birikmasidagi so`zlar esa ko`chgan ma`noda qo`laniladi: ko`p kuymoq-daftarni kuymoq.

So`z birikmalari frazeologizmlardan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:

1. So`z birikmalari nutq jarayonida ma`lum so`z birikmasi modeli asosida hosil bo`ladi. Shuning uchun ham ular nutq birliklari sanaladi. Frazeologizmlar esa nutq birikmalari sanaladi. Frazeologizmlar esa nutq jarayonigacha tayyor xolda mavjud bo`ladi. U tayyor lug`aviy birlik sifatida nutqqa olib kiriladi.

2. So`z birkmalarida qismlarning semantik aloqa erkin, frazeologizm qismlari o`rtasida aloqa turgun bo`ladi.

3. So`z birikmalari qismlari gap ichida alohida gap bo`laklari bo`lib keladi. Frazeologizm qismlarining grammatik munosabati faqat shu birikma ichida amal qildi. Frazeologizmlar gap ichida bir gap bo`lagi o`rniga keladi.

So`z birikmasi va gap. Gap tuzish modellari, so`z birikmasi modellari kabi, til birligi bo`lib, aniq gap ham nutq kommnikativ kategoriyadir.

So`z birkmasi so`zni, gap esa so`z birkmasini tayyor holda, gapdan tashqaridagi dastlabkixolatda birlashtirmaydi, balki o`zining sintaktik qurilishiga buyisndiradi. Masalan: erta bilan Navoiyning chodiridan boshqa hamma chodirlar yig`ishtirilgan edi. (Oybek) gapi erta bilan yig`ishtirilgan edi; hamma chodirlar; boshqa chodirlar; Navoiyning chodiri; Navoiyning chodirlaridan boshqa kabi so`z birikmalaridan tarkib topgan.

Gap va so`z birikmasi quyidagi belgilari bilan farqlanadi:

1.Gap- predikativ sintaktik birlik; so`z birikmasi-predikativ bo`lmagan sintaktik birlik.

2.Gap bir komponentli, bir so`zli ham bo`la oladi, so`z birikmasi esa kamida ikki komponentli, ikki so`zli bo`ladi.

Tilda sintaktik birliklarning -gap va so`z birikmalarining abstrakt, umumlashgan modellari bo`ladi.Shu modellar asosida nutqda sintaktik konstruksiyalar hosil qilinadi.

:

O`zbek tilshunosligida so`z birikmalari va gap qoliplari tadqiq etilgan maxsus tadqiqotlar bir talay. (Sayfullayeva R., Аbuzalova М. Gapning eng kichik qurilish qoliplari haqida // O’zbek tili va adabiyoti. 1991, 5-son, 42-47 -b.; Nazarova S. Birikmalarda so’zlarning erkin bog’lanish omillari: Filol. fan.nom.diss. avtoref.- Тоshkent, 1997, -21 b.; Аbuzalova М . O’zbek tilida soda gapning eng kichik qurilish qolipi va uning nutqda voqelanishi: Filol. fan. nom.diss. avtoref.- Тоshkent, 1994, -25 b.)

Gapning ayrim qoliplari: 1)ega+kesim; 2)sifatlovchi (sifatlanmish)+ega+kesim; 3)hol+sifatlovchi+qaratuvchi+sifatlovchi+ega+to`ldiruvchi+hol+kesim: Tunda kichik sharsharaning mayin tovushi bizni ham sekin allalamoqda edi.

Bundan tashqari, har bir gap fikr va his-tuyg`uni ifodalash, muayyan struktura va modelga ega bo`lish, ma'no va grammatik butunlik, predikativlik va nisbiy intonatsion tugallik kabi o`ziga xos xarakterli belgilarga ega.