Hozirgi o`zbek adabiy tili (Sodda gap sintaksisi)” fanidan O`quv uslubiy мajmua

Kommunikatsiya – biror fikrni bildirish, xabar berish, gaplashish bilan bir-birini tushunish bo`lib, shubhasiz, jamoani ko`zda tutadi. Kommunikativ jarayon ong bilan-tafakkur bilan bog’langan sosial hodisa, ijtimoiy xarakterga ega.So’z ham,so’z birikmasi ham bu vazifani bajara olmaydi.Ularning vazifasi narsa va hodisalar,belgi,harakatlarni nomlash,ya’ni nominativ vazifadir.

Gap boshqa sintaktik birliklardan predikativlik belgisi orqali farqlanadi.

Sintaktik qurilma ifodalagan obyektiv dalil,voqea diktum (propozitsiya) hisoblanadi.Modus sintaktik qurilma orqali ifodalangan voqeaning borliqqa munosabati hamda so’zlovchining o’zi ifodalayotgan voqeaga munosabatini ifodalaydi.

Sintaktik qurilmaning o’zgaruvchan unsurlari orqali ifodalanadigan,modusga kiruvchi ma’no grammatik ma’no,ana shu ma’nolar va uni ifodalovchi shakllar tizimi gapning grammatik kategoriyalari hisoblanadi.

Lingvistik tadqiqotlarda qaysi ma’nolarni gapning grammatik kategoriyasiga kiritish mumkinligi yuzasidan turlicha fikr yuritiladi.

Rus tilshunosi T.P.Lomtev gapning yettita grammatik kategoriyasini ajratadi: 1) tasdiq (inkorlik), 2) aloqa turi (darak,so’roq,buyruq), 3) zamon, 4) modallik, 5) shaxs (aniqlik,noaniqlik,umumlashganlik), 6) nofaollik, 7) faollik (shaxsli va shaxssiz shakllar munosabati). V.G.Gak esa gapning grammatik kategoriyalari sirasiga gap bo’laklarining tartibini ham qo’shadi.

Gapning asosiy belgilari nisbiy fikr tugalligi va predikativlikning mavjud bo`lishi, grammatik jihatdan ma`lum qonun va qoidalar asosida shakllanishi, o`ziga xos ohangga ega bo`lishidir.

Har qanday gapda obyektiv borliq va unga bo’lgan munosabat ifoda qilinadi.So’zlovchi shaxsning aytilayotgan fikrga bo’lgan munosabati predikativlikdir. Predikativlik gapning grammatik ma’nosini ifoda qiladi. U gap hosil qiluvchi kategoriya bo’lib, gapda ifoda qilinayotgan fikrning borliqqa bo’lgan munosabatini modallikda ham, zamon, shaxs-sonda ifoda qiluvchi kategoriyadir.

Predikativlik – shaxs-son, zamon, mayl, tasdiq-inkor ma`nolarini ifodalovchi shakllar yig`indisidan iborat. Demak, shunday grammatik ma`noga va uni ifodalovchi shakllar tuzilishiga ega bo`lgan har qanday eng kichik sintaktik birlik gap hisoblanadi. Predikativlik bir butun birlik sifatida bir necha uzvdan tashkil topadi va bu uzvlarning har qaysisi o`z navbatida, kichik kategoriyalarni hosil etadi. Masalan:

1. Gapning grammatik shaxs kategoriyasi.

2. Gapning grammatik zamon kategoriyasi.

3. Gapning grammatik tasdiq-inkor kategoriyasi.

4. Gapning modal kategoriyasi.

Modallik gapning asosiy birligi, gap semantikasining eng muhim komponentidir. Tilshunoslikda modallik deganda, odatda, gap mazmunining obyektiv borliqqa munosabati tushuniladi.

Modallik turli grammatik kategoriyalar (mayl, inkor, bog`lamalar), yoki maxsus so`zlar (modal so`zlar) va maxsus ohang orqali ifodalanadi.

Gapning o`ziga xos belgilaridan yana biri unda maxsus intonatsiyaning bo`lishidir. Har bir gap intonatsiya jihatidan shakllangan bo`ladi. Gapning boshlanishi va tugallanishi uning ohangidan sezilib turadi, gap oxirida ohang tugallanadi.

Intonatsiya mustaqil gaplarda, ayrim so`z va so`z birikmalarini gapga aylantirishda alohida ahamiyat kasb etadi.

Gapda fikrning barcha shakllari (darak,so’roq,buyruq,istak) ifoda qilinadi.Bular nisbiy tugallikka ega bo’ladi.