Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

1
 
С. А - Й ў л д о ш е в . Антик фалсафа Т. 1999. 22-бет.
2
Қ а р а н г : А с м у с В . Ф . История античной философ ии. М. 1965, стр. 26.
13

---

ри (ақллари) билан фарқ қилишади. Гераклит нега шундай 
бўлди? — деб ўзига савол беради. Ўзининг бу саволини 107 
ҳикмат (афоризм)да куйидагича изоҳлайди: «Дағал танага эга 
бўлган кишиларнинг кўзлари ва қулоқлари ёмон гувоҳдир»1.
Бу билан Гераклит ҳиссий билишни номукаммал билим 
деб, ақлий билимни эса ҳиссий билимдан устун қўяди. Лекин 
Гераклит ҳиссий билимни мутлақо инкор этмайди, балки жони 
дағал бўлган, яъни олов элементи кам бўлган кишиларнинг 
ташқи ҳиссиётлари ҳақиқий билим бера олмайди, деб уқгира- 
ди.
Бундан куйидагича хулоса чиқариш мумкин: «...масала таш- 
қи ҳиссиётда бўлмай, балки бу ҳиссиётларни қабул қилаётган 
кишиларга боғлиқ. Жони нафис бўлган кишиларнинг ташқи 
ҳиссиёти ҳақиқий билим беради. Бироқ ҳиссиёт, Гераклит фик­
рича, жисмларнинг табиати ҳақида тўлиқ ва узил-кесил билим 
бера олмайди. Тўлиқ билимни фақат тафаккур бера олади, дей­
ди у. Аммо Гераклит тафаккурни билим фаолияти, яъни жони 
дағал бўлмаган истеъдодли кишилар бил ими, фаолияти, ҳақиқий 
бўлади», дейди. У 112-фрагментда «тафаккур буюк устунлик ва 
донишмандликнинг мазмуни, ҳақ гапириши ва табиат овозига 
қулоқ солиши, унга мувофиқ муносабатда бўлиши лозим»2, — 
деб ёзган.
Оқиллик ҳақиқатдан йироқ бўлган барча қарашларни рад 
этади ва улардан юз ўгиради. Гарчанд, кўпчиликка ҳақиқий 
билим насиб эта бермайди, чунки кўпчилик оламни бошқарув- 
чи «логос»ни билмаслиги муқаррар, деб ҳисоблайди у. Барча 
кишиларда ҳақиқатни билиш қобилияти бор, имкониятда ақл 
ато этилган, дейди. Ўзининг бу фикрини 116-фрагментда куйи­
дагича ифодалайди: «Барча кишиларга ўзини билиш ва фикр­
лаш ҳуқуқи берилган. Гераклитнинг фикрича, «Табиатан қуруқ 
онг энг оқил ва энг олийдир ва аксинча, мает кишининг жони 
ҳўлдир»3.
Кишилар табиатан тенгдирлар. Лекин улар реал имконият- 
дан фойдаланишда тенг эмасдир. Кўплари логос бўйича яша- 
майдилар, ўзларининг фикрларича яшайдилар. Бундай киши­
ларнинг ҳаёти болаларнинг ўйинига ўхшайди. Улар ўз хоҳишла- 
рининг қулидирлар. Бахт тананинг фароғатидан эмас, балки 
тўғри фикрлаш, тўғри гапириш ва табиатга мувофиқ ҳаракат 
қилмоқ, унга қулоқ солмоқдан иборатдир.
Гераклитнинг фалсафий қарашлари жаҳон фалсафий тафак- 
кури тараққиётига сезиларли ҳисса қўшди. Олам ҳеч ким томо­
нидан яратилмаган. У абадий ва чексиз жонли оловдан тузилган.