|
1
А. Н . Ч а н ы ш е в . Курс лекций п о древней ф илософ ии. М. 1981, стр.
135.
2
А. С .
М а к о в е л ь с к и й .
Досократика I, 164 стр.
3 Ўша асар: 165-бет.
14
Логос ҳеч ким томонидан яратилмаган бўлса-да, худоларнинг
ўзлари оловдан ташкил топган, деган мақомда туради Герак
лит.
ПИФАГОР ВА ПИФАГОРЧИЛАР ФАЛСАФАСИ
Пифагор Юнонистоннинг шарқий қисмидаги Сомос шаҳри-
да зодагонлар оиласида милодимиздан 580 йил аввал дунёга
келган. Пифагор золим подшоҳ Поликрат билан чиқиша олмай,
Фалеснинг маслаҳати билан илм олгани Мисрга жўнайди. У ерда
22 йил Миср коҳинларидан таълим-тарбия олади. Милодимиздан
аввалги 525 йили Миср форслар томонидан забт қилингач,
форслар кўпгина мисрликларни асир олиб, Шарққа томон жўнай-
ди. Уларнинг орасида Пифагор ҳам бор эди. У Бобилга келиб, 12
йил давомида у ердаги коҳинлардан таълим олди. Апулейнинг
таъкидлашича, Пифагор ҳинд донишмандларидан \ам таълим
олган. Пифагор 34 йил муҳожирликда, Миср, Бобил ва ҳатто
Ҳиндистонда ҳам яшаган. Юнонистоннинг Кратон шаҳрига
келиб жойлашиб, ўзининг Пифагорчилар иттифоқини тузади. У
асар қолдирганми ёки йўқми номаълум. Тарихий манбаларда
кўрсатилишича, Пифагор ўз таълимотини оғзаки тарғиб қилган.
Пифагорчиларнинг таълимотини ёзма равишда тарғиб кал
ган киши Филолей булган. У милодимиздан аввалги V асрда
ижод этган. У гарчанд диний таълимотларни илгари сурган бўлса
ҳам ўз давридаги шоирларнинг диний таълимотларига, турли
расм-русумларга қарши чиққан. Пифагор энг аввало Юнонис
тонда катта обрўга эга бўлган. У Гомерга қарши кураш олиб
борган. Гомер ўзининг «Илиада ва Одессея» асарида худолар
нинг ишлари тўғрисида ҳам фикр юритади.
Пифагор ва пифагорчиларнинг таълимотига кўра, олам уз-
луклидир. Оламнинг асосида мавҳум сонлар ва бўшлиқ ётади.
Мавҳум сонлар пифагорчилар таълимотининг асосини ташкил
этади. Улар Милет мактабининг моддиюнчилик таълимотларига
қарши чиқиб, оламдаги нарса ва ҳодисаларнинг асосида мав-
ҳум сонлар ётади, дейишади. Бир рақами — сонларнинг асо
си — нуқгадан иборат. Бир рақами геометрик шакллар ва жисм-
ларнинг юзага келишининг асосидир. Уларнинг турли хил гео
метрик шакллар билан боғлиқ бўлган жуфт ва тоқ сонлар ҳақида-
ги таълимоти алоҳида аҳамиятга эга эди. Нуқга бир рақамни
ташкил этса, икки рақами тўғри чизиқни, уч рақами текис-
ликни, тўрт рақами жисмни ташкил этган. Олам ва ундаги
нарсалар рақамдан юзага келган.
Бироқ пифагорчиларнинг рақамлар тўғрисидаги таълимоти
мавҳум рақамларнинг микдори тўғрисидаги дастлабки ҳаракат-
ларидан иборатдир. Пифагорчилар таълимотича, жисмларнинг
устки қатламлари ёппасига чизиқлардан ташкил топган бўлиб,
улар нук^алар билан чекланган.
15
Шунинг учун, улар тасаввурларича, рақам барча жисмлар-
нинг сабаби ва оламни ҳаракатга келтирувчи кучдир. Улар ра-
қамларни материя, конкрет жисмлар ва ҳодисалардан ажратиб,
уларга мустақил мазмун ато этганлар. Рақамларни мутлақ куч
га, яъни худога алмаштиришган. Идеаллаштирилган мистик 1
рақами пифагорчилар таълимотича, худонинг онасидир, дунё-
даги ҳамма нарса ва ҳодисаларнинг асосидир, 2 рақами табиат-
да қарама-қаршиликларнинг асосидир, 3 рақами қарама-қар-
шиликларнинг бирлиги, яъни жисмларнинг қарама-қарши то-
монларининг бирлигидан иборатдир, 4 рақами тўрт элемент
(унсур)нинг шаклидир. Шундай қилиб, пифагорчиларнинг таъ
лимотича, дунёнинг асосида материя ва табиат ётмай, балки
идеаллашган рақамлар ётади. Нарса ва ҳодисалар ана шу рақам-
ларнинг маҳсулидир. Пифагорчилар фалсафасининг моҳияти ҳам
ана шундадир. Уларнинг таълимотича, оламни билиш, оламни
бошқариб турган рақамларни бил ишдан иборатдир.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, натурфайласуфларнинг
диалектик тенденцияларига, Гераклитнинг диалектикасига
қарама-қарши пифагорчилар дунёни тушунишда метафизик ма-
қомда турганлар. Пифагор таълимотича, жараён қарама-қар-
шиликларнинг биридан иккинчисига ўтишидан иборат бўлмай,
балки улар бирга мавжуд бўлишади, тенгликда бир-бирига тобе
бўлган қарама-қаршиликлар қуйидагича: чекли ва чексиз, тоқ
ва жуфт, бирлик ва кўплик, ўнг ва чап, эркак ва аёл, тур-
ғунлик ва ҳаракат, тўғри ва эгри, ёруглик ва зулмат, яхши
ва ёмон, тўртбурчак ва кўптомонликлардир. Пифагорчиларда
стихияли диалектика элементлари мавжуд. Масалан, жуфт ра-
қамига бир рақам қўшилса, тоқ рақами ҳосил бўлади. Пифа
горчиларнинг фалсафаси маълум даражада илмий аҳамиятга эга.
Улар биринчи бўлиб, Юнонистонда табиатдаги нарса ва ҳоди-
саларнинг миқцор категориясини илгари сурдилар-у, лекин
миқдор билан сифат ўртасидаги боғлиқликни инкор этдилар.
Миқдор сифатсиз бўлмаслигини улар тушунмадилар. Пифагор
чиларнинг фикрича, Ер оловсимон марказ атрофида айланиб,
алоҳида баландликка эга бўлган монотон товуш чиқаради.
Масалан, Ойнинг товуши баланд ва ўткир. Сатурннинг тову
ши энг паст. Бу товушлар биргаликда ҳамоҳанг куйни ярата
ди. Буни фақат Пифагор эшитиши мумкин эди, гўё у ниҳо-
ятда нозик бир ҳолда тинглаш қобилиятига эга бўлган. Пифа
гор диний таълимотининг асосида жон ётади. У жоннинг аба-
дийлиги ва бир танадан иккинчи танага ўтишини эътироф
этади. Жон ўз танасини тарк этар экан, инсон ҳаётийлиги
чоғида қандай хатти-ҳаракат қилганига қараб тақдирланади. Пи
фагорчилар ўзларининг тартибот таълимотларини жамиятга ҳам
тадбиқ этишган. Уларнинг таъкидлашича, юнон аристократик
ҳокимияти энг яхши тартиботдир. Юнон демократияси яхши
тартиботнинг бузилишидир.
16
Шундай қилиб, Пифагор ва пифагорчилар доимо жамиятда
юнон аристократик ҳокимиятини тузиш тарафдори бўлиб ке-
лишган. Пифагор ва пифагорчиларнинг таълимоти кейинчалик
Элей мактаби намояндалари томонидан давом эттирилди ва
ривожлантирилди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
