Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий

ЭЛЕЙ МАКТАБИ ФАЛСАФАСИ
Ксенофан 
қадимги юнон шоири ва файласуфи милодимиз­
дан аввалги VI асрнинг охири — V асрнинг ўрталарида яшаб 
ижод этган. У кичик Осиёнинг Колофон шаҳрида дунёга келган. 
Шоир илм олиш мақсадида Юнонистон шаҳарларига, Жану- 
бий Италияга саёҳат қилиб, умрининг сўнгги йилларини Элей 
шаҳрида ўтказди. Элей шаҳар — давлатда фалсафий мактабнинг 
юзага келиши, Ксенофаннинг шаҳарни тарк этганлиги тўғри- 
сида аниқ маълумот йўқ.
Ксенофаннинг фалсафий таълимоти VI асрнинг ўрталарида 
юзага келган. Диоген Лаэртскийнинг ёзишича, Ксенофан «Та­
биат ҳақида» деб аталган асар ёзган. Афсуски, бизгача бу асар­
нинг айрим парчалари етиб келган холос. Ксенофан Пифагор- 
ни тил га олади. У пифагорчилар иттифоқига яқин турган.
Ксенофан Пифагор ва бошқалар сингари шоирлар талқин 
этган кўпхудоликка қарши чиқади. Ксенофан бир неча элегей- 
лар (мусиқавий асар)нинг муаллифи бўлган. Улардан бирини 
Пушкин эркин таржимада берган. Унда Ксенофан жисмоний 
кучларга сиғинишнинг устидан кулади. Бойлик ва ичкиликбоз- 
ликка кескин қарши чиққан.
Ксенофан купхудоликка ҳамда антропоморфик (яъни ин- 
сонларга тааллуқпи сифатларни ҳайвонларга, ўсимлик дунёсига 
хос деювчи) таълимотга ҳам қарши чиққан, мифологияни рад 
этишга ҳаракат қилган.
«Агарда буқалар, отлар ва шерлар инсон каби қўлларига эга 
бўлганларида эди, унда инсонларга ўхшаб тасвирийханъат асар­
ларини яратишлари мумкин эди. Отлар ўз худоларини отларга, 
буқалар эса худоларини буқаларга ўхшатиб чизардилар ҳамда 
уларнинг жисмий тузилишини ўзларининг жисмий тузилишла- 
рига ўхшатардилар»1.
Ксенофан биринчи бўлиб, худолар инсонларнинг ижоди 
деган дадил фикрни айтган. Гомер ва Гессиодларнинг яратган 
худолари инсонларга ўхшаб, нафақат ташқи кўринишлари би­
лангина эмас, балки турмуш тарзлари ва маънавий даражалари 
билан ҳам ўхшашдирлар.
Дарҳақиқат, ягона худо мавжуд, деган эди Ксенофан. Худо 
инсонга ўхшаб на қиёфага эга, на фикрлайди, унинг ўзи нигоҳ,
1