31
3-rasm. Yerning biomassasi
Biosferaning tirik moddalari – bu unda uchraydigan tirik organizmlar va
ularning kimyoviy tarkibidir. Tirik organizmlarning
umumiy kimyoviy tarkibi
atmosfera va litosferaning tarkibidan farq qilsa ham vodorod, kislorod atomlari
bo‘yicha gidrosferaga yaqin, lekin uglerod, kalsiy, azot miqdorlariga qarab, undan
farqlanadi. Tirik moddalar suv, havo, yer migrant elementlaridan tashkil topgan
bo'lib, ular gazsimon va erigan holda bo'ladi. Masalan, organizmlarning 99,9%
massasi Yer qa'rida uchraydigan 98,9% ini tashkil qiladigan 14
ta elementlardan
iborat. Bu hayot Yer qobig'ining kimyoviy birikmalaridan iborat ekanligidan
dalolat beradi va organizmlarda Mendeleev jadvalidagi hamma elementlar
topilganigini tasdiqlaydi.
V. I. Vernadskiy fikricha, koinotning eng faol materiyasi tirik moddalardir.
Muhitning optimal sharoitida (harorat 20ºC, normal suv ta'minoti, CO
2
va mineral
moddalar) o'simliklar fotosintez jarayonida 4-5% quyosh energiyasidan (FAR)
foydalanadi. Yoz faslining kun o'rtasida o'simlik barglari 8% gacha FAR, 45%
gacha infraqizil nurlarni qaytaradi va 25% gacha nurlar
barg va shoxlar orasidan
o'tib, pastki yaruslardagi barglar, o'simliklar tomonidan foydalaniladi.
O'simliklar bargi qabul qilgan quyosh energiyasining turli jarayonlar va
reaksiyalarni o'tishda quyidagicha foydalanadi, ya'ni: 1) energiyaning bir qismi
32
(1%) fotosintez jarayonida hosil bo'lgan organik moddalarda to'planadi; 2) yana bir
qismi (5% atrofida) bargning qizishi va issiqlik chiqarishga sarflanadi; 3) bir qismi
issiqlikka aylanib, transpiratsiya jarayonida sarflanadi.
Yer yuzida tirik organizmlar hosil qilgan biomassa 1,4*10
12
tonnadan
3,00*10
12
tonna quruq modda miqdorida hisoblanadi. Shundan 2,42*10
12
tonna
quruqlikdagi organizmlar va 0,003*10
12
tonna suv organizmlari hisobiga yuzaga
keladi. Avtotrof organizmlarning o'rtacha ko‘p yillik biomassasi biosfera bo‘yicha
2,4*10
12
tonna, hayvonlarniki esa 0,023*10
12
tonnani tashkil qiladi (Sitnik va
boshqalar, 1987). Boshqa ma'lumotlarga ko‘ra,
sayyoradagi avtotroflarning
umumiy mahsuloti yiliga 176*10
9
tonna quruq moddani tashkil qiladi, shundan
o'rmonlar fitomassasi 1509 mlrd. t quruq massa yoki Yer yuzi o'simliklari hosil
qiladigan biomassaning 85% ini tashkil qiladi (Bogorov, Ryabchikov, 1969).
Biosferada o'sim1iklar hosil qilgan fitomassa asosan o'simlikxo'r
hayvonlar
tomonidan o'zlashtiriladi. O'zlashtirilgan fitomassaning l0%i o'txo'r hayvon
biomassasini hosil qilishga ketib, qolgani chiqindi sifatida muhitga chiqariladi,
inson ham o'rtacha 10% hayvon to'qimasidan to'plangan energiyani oladi.
Yer yuzi bo‘yicha birlamchi mahsulotning taqsimlanishi bu biosferaning
asosiy
funksiyasi, tirik moddalar hosil bo'lishi va ularda energiyaning to'planishi
hisoblanadi. Biosferaning turli hududlarida yil davomida bir gektar maydonda 2-4
tonnadan 350-400 tonnagacha fitomassa hosil qiladi.
Dunyo okeanida fitoplanktonning massasi 1,7 mlrd. t , hayvonlarning massasi
esa 32,5 mlrd. t ni tashkil etadi. Dengizlarning ochiq qismi mahsuldorligi juda past,
kuniga 0,1-0,5 g/m
2
, korall riflarda esa 20 g/m
2
massa hosil bo'ladi. Hamrna
okeanlaming o'rtacha yillik mahsuloti 15 mlrd. t uglerod hisobida, organik
moddalar hisobida yiliga 30 mlrd. t hosil bo'ladi.
Tabiiy sharoitlarda katta hayvonlarning biomassasi ko‘p emas, masalan,
Afrika savannalarida katta hayvonlar biomassasi 15-25 t/km
2
, mo'tadil hudud
o'rmonlarida 1 t/km», tundrada esa 0,8 t/km
2
.
33
4-rasm. Biosferada organizmlarning tarqalish: 1-ultrabinafsha nurlarni ushlab
qoluvchi
ozon qatlami; 2-qorlarning chegarasi; 3-tuproq; 4-g‗orlarda yashovchi
hayvonlar; 5-
neft konlari bakteriyalari.
Biosfera zoomassasi 20 mlrd. t quruq modda atrofida belgilanadi, uning 3,5
mlrd. tonnasi okean hayvonlari hisobiga to'g'ri keladi. Sayyoradagi insonlar
umumiy biomassasi o'rtacha 201 mln. t atrofidadir. Yer yuzidagi 6,3-6,5 mlrd.
odamning har biri kuniga 2500-3000 kkal energiya olishi kerak. Shunda Yer yuzi
aholisining yillik oladigan energiyasi 2,8*10
15
- 2,9*10
15
kkal. dan ortib ketadi.
Sayyoradagi har bir odamga 2500-3000 kkal energiya berish uchun unga 0,6
gektar maydonda mahsulot yetishtirish kerak. Shundagina to'g'ri
trofik xalqalar
yuzaga keladi. Yer yuzi aholisini ozuqa energiyasi bilan ta'minlash uchun 1,2-1,4
mlrd. gektar qishloq xo'jalik yerlaridan 2,40*10
12
t mahsulot olish kerak. Qishloq
34
xo'jalikda yetishtiriladigan 8,7 mlrd. organik moddalar biosferada yetishadigan
mahsulotning bir qismidir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
