28
biologik xilma-xillik shakllanadi. Bunda evolutsion o'zgarish va tabiiy tanlanish
rol o'ynaydi, ayniqsa: 1) koevolutsiya, ya'ni biri-biriga qaram avtotrof va geterotrof
organizmlar tanlovi; 2) guruhlik tanlovi yoki sistemalar tanlovi (guruh) uchun
foydali belgilarning saqlanib qolishida ahamiyati katta bo'ladi.
Olimlarning fikricha, bundan 2-3 mlrd.
yil avval Yerda hayot paydo
bo'lganida atmosfera tarkibida azot, ammiak, vodorod, uglerod oksidi, metan va
suv bug'lari bo'lgan, lekin kislorod bo'lmagan. Ko‘rsatilgan gazlardan tashqari
atmosferada tirik organizmlar uchun zaharli gazlar ham bo'lgan. Kislorodning
yo'qligi tufayli ozon qatlami ham bo'lmagan va ultrabinafsha
nurlar Yer hamda
okeanlar yuzasiga yetib kelgan. Ular kimyoviy evolutsiyani yuzaga keltirib,
murakkab organik molekula (aminokislotalar)ning kelib chiqishiga sabab bo'lgan,
natijada juda sodda tirik sistemalar paydo bo'lgan. Abiotik jarayonlarda hosil
bo'lgan oz miqdordagi kislorod, ultrabinafsha nurlar ta'sirida yetarli darajadagi
ozon qatlamini paydo qilib, birlamchi organizmlarni
ultrabinafsha nurlarning
salbiy ta'siridan saqlagan.
Ma‘lumki, Yer yuzidagi birinchi tirik organizmlar achitqi zamburug'larga
o'xshagan anaeroblar bo'lib, nafas olish uchun energiyani achish jarayonidan olgan.
Birlamchi sodda organizmlar bir hujayralik holatdan yuqoriga evolutsiya qila
olmagan. Ular (prokariotlar)da yadro bo'lmagan, oziqlanishi ham chegaralangan.
Suv havzalari tagiga asta-sekin cho'kkan organik moddalar hisobiga oziqlangan.
Shu vaqtdagi organizmlar suv yuzasiga ko‘tarilmagan, sababi, suv yuzasi kuchli
radiatsiya ta'sirida bo'lgan. Hayot shu tarzda noqulay sharoitda million-million
yillar davom etgan.
Organizmlar faoliyati natijasida suv muhitida erigan kislorod miqdorining
asta-sekin ko‘payishi, bundan 2 mlrd. yil oldin uning atmosferaga diffuziya bo'lishi
Yer tabiatida o'zgarishlarni yuzaga keltiradi, hayotning
keng tarqalishiga va
eukariot (yadroli) organizmlarning kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Ulardan o'z
navbatida ancha katta va murakkab sistemalar paydo bo'ladi. Suvdan ko‘p
minerallar (masalan, temir) cho'kmaga tushib, geologik formatsiyalarni hosil
qiladi. Atmosferadagi ozon qatlami qalinlashib, ultrabinafsha nurlardan tirik
29
organizmlar saqlanishiga katta imkon tug'iladi va hayot dengizlarning yuza
qismida ham tarqala boshlaydi va suv yuzasida ―yashil quruqlik‖-hayot hosil
bo'ladi. Aerob yo'l bilan nafas olish ko‘p hujayrali organizmlarning rivojlanishiga
olib keladi. Ma'lumotlarga ko‘ra, atmosferada kislorodning miqdori 3-4% (yoki
atmosferaning 0,6% qismi) bo'lganda, bundan 1 mlrd.
yillar avval yadroli
hujayralar paydo bo'lgan (hozir atmosferada kislorod 20%).
Bundan taxminan 700 mln. yillar avval kislorodning miqdori 8% ga yetganda
birinchi ko‘p hujayrali organizmlar rivojlangan. Kembriy davrida evolutsion
portlash bo'lib, hayotning Yangi formalari rivojlanadi. Suvda bulutlar, korallar,
chuvalchanglar, molluskalar, dengiz suvo'tlari, hozirgi urug'li o'simlik,
hayvonlarning oldingi ajdodlari paydo bo'ladi va rivojlanadi. Mayda yashil
o'simliklar hosil qilgan kislorod Yer yuzini qisqa vaqtda
tirik organizmlar bilan
o'rab olinishiga sabab bo'ladi. Paleozoy erasining turli davrlarida hayot hamma
dengizlarni egallabgina qolmasdan quruqlikka ham chiqadi. Yer ustida yashil
o'simliklarning rivojlanishi muhitda kislorod va ozuqaning ko‘payishiga,
keyinchalik yirik hayvonlar (dinozavrlar, sutemizuvchilar), oxirida insonning
evolutsiya qilishiga olib keladi. Ammo atmosferadagi kislorodning hozirgi miqdori
(20%) paleoziya o'rtalarida, taxminan bundan 400 mln. yillar oldin yuzaga kelib,
uning hosil bo'lishi o'zlashtirish jarayoni bilan tenglashadi.
Paleozoy oxirida atmosferada kislorodning miqdori kamayib, CO
2
ortadi,
natijada iqlim keskin o'zgaradi, avtotroflar qoldig'idan
katta Yer usti qazilmalar
(ko‘mir) hosil bo'ladi. Keyinchalik atmosferada O
2
, miqdori keskin o'zgaradi, CO
2
pasayadi, ular o'rtasida notekislik kelib chiqadi.
Shunday qilib, hayot o'zining birinchi davrida muhitga, undagi radiatsiyaning
fizikaviy-kimyoviy
o'zgarishlariga
moslashishdan
boshlangan.
Evolutsion
rivojlanishning eng yuqori bosqichi tur paydo bo'lishi va ular asosida katta-kichik
biologik sistemalarning yuzaga kelishi bo'lgan.
Tur - bu tabiiy biologik birlik bo'lib, uning hamma a'zolari umumiy
genofondning tashkil bo'lishida qatnashadi. Evolutsiya genlar chastotasi
30
o'zgarishidan iborat bo'lib, u atrof-muhit va turlararo munosabatlardan kelib
chiqadigan tanlanish, genetik tuzilishning o'zgarishi natijasidir.
Turlar hosil qiladigan biologik sistemalar va ularning evolutsiyasi
koevolutsiya deb aytiladi, ya'ni sistema ichidagi organizmlarning
bir-birlari bilan
munosabatlari evolutsiyasida guruhlar o'rtasida genetik informatsiya almashinib
turadi.
Koevolutsiya nazariyasi asosida (Ehrlich, Raven, 1965) o'simlik va kapalaklar
o'rtasidagi munosabatlarni o'rganishning natijalari yotadi. Evolutsion rivojlanishda
o'simliklarning har xil bo'lishi o'z navbatida fitofag hayvonlarning ham har
xilligiga olib keladi.
Evolutsion rivojlanish jarayonida tabiiy tanlanish turdan tashqari guruhlar
tanlanishi yo'li bilan ham o'tadi. Nazariy jihatdan guruhli tanlanish populyatsiya va
sistemalar belgilarini saqlashga qulaylik yaratadi, organizmga foyda keladi, uzoq
yashashiga imkon yaratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
