Z madraximova k. Ishonqulova ekologiya va atrof-muhit

Biosfera va uning chegaralari.
XIX asr mari XX asr boshlarida birinchi 
marta rus tuproqshunos olimi V.V. Dokuchayev Yer yuzining cheksiz maydonida 
hayot, tirik organizmlaming tabiiy jarayonlarga ta'sir qilish nazariyasini o'rtaga 
tashlanadi. U o'z nazariyasini o'simlik va hayvonlarning tuproq hosil bo'lish 
jarayoniga ta'sirini o'rganish bo‘yicha asoslaydi. 
Rus olimi, geolog V.I. Vernadskiy XX asr boshlarida geokimyo, 
biogeokimyo va radiogeologiya tadqiqotlari asosida biosfera ta'limotini yaratadi va 
1926-yili «Biosfera» nomli kitobi chop etildi. Unda ―biosfera - bu sayyoraning 
hayot rivojlanayotgan qismi va bu qism doimo tirik organizmlar ta'siridadir‖-deb 
izohlangan.
Yer yuzasining hayot tarqalgan qismi biosfera bo'lib, unga tirik organizmlar 
ta'sir qiladi. Biosfera sayyoraning eng katta ekosistemasi sifatida ham qaraladi. 
Biosfera, odatda, uch qatlamdan qatlam: litosfera, atmosfera, gidrosferadan iborat. 
Shunday qilib, biosfera Yer sharining organizmlar tarqalgan qismi bo'lib, tarkibi, 
tuzilishi o'zgarib turish xususiyatiga egadir. Yerda hayotning paydo bo'lishi bilan 
biosfera hosil bo'lgan va sayyorada tiriklikning umumiy rivojlanishi boshlangan. 
Yerda hayotning paydo bo'lishi bundan 3-4 mlrd. yil avval deb ta'riflanadi. 
1-rasm. Boisferaning tuzilishi. 
Biosferaning quruqlik va suv qismlarida tirik organizmlar tarqalgan, havoda 
esa faqat sista, sporalargina uzoq vaqtgacha turishi mumkin. Biosferaning ustki 
qatlami atmosferadan ozon qatlamigacha 25-35 km balandlikni egallaydi, shu 
qatlamning 10-15 km balandligida bakteriyalar, sporalar, zamburug', sodda 

---

26 
tuzilgan boshqa organizmlar, ularning qismlari bo'lishi mumkin. Biosferaning bu 
qatlami ozon qatlami bilan tutashadi; ozon qatlami o'ziga xos ekran bo'lib, tirik 
organizmlami ultrabinafsha nurlardan saqlaydi. Bu qatlam dengiz sathidan 20-50 
km yuqorida. Yer usti muhitida uchraydigan organizmlaming ko‘pchiligi havoga, 
Yer ustidan 50-100 m balandlikka ko‘tarilishi mumkin. Ayrim qushlar 1000-3000 
m balandlikda uchsa, sayyoraning yuqori tog', tog' yonbag'irlarida ko‘pchilik 
o'simlik va hayvonlar 4-6,5 km balandlikda yashashga moslashgan. Ular shunday 
balandlikda past bosim, kislorod va havoda namlikning kamligi, suyuq suvning 
yo'qligiga moslashgan.
Biosferaning pastki chegarasi litosfera bo'lib, unda tiriklik 2-3 km 
chuqurlikkacha 
tarqalgan: 
Neft 
topilgan 
shunday 
chuqurliklarda 
turli 
mikroorganizmlar borligi aniqlangan. Litosferada asosiy hayot qatlami 1-3 m 
chuqurlikkacha boradi, daraxtlarning ildizlari 8-10 m, yantoq o'simligi ildizi 15-18 
m, ayrim o'simliklarning ildizlari 52 m chuqurlikkacha boradi. Yer qazuvchi 
hayvonlarning ini (sug'urlar, bo'rsiqlar) 6-7 m, hasharotlardan termitlar 6 m 
chuqurlikkacha yetadi. Litosfera ustidagi organizmlaming asosiy massasi 
tuproqning 1 m qalinligida joylashgan.
Gidrosfera Yer qobig'ining bir qismidir. Gidrosfera Yerning boshqa 
qobiqlari-atmosfera, litosfera, biosfera bilan uzviy bog'langan. Gidrosferada 
organizmlar maksimal tarqalgan. Ayrim mikroorganizmlar, sodda tuzilgan 
umurtqasizlar va ko‘r baliqlar 10-11 km chuqurlikda ham uchraydi (Tinch 
okeanning Tuskaror chuqurligida), dengiz o'simliklari va o'simlikxo'r hayvonlar 
300-500 m chuqurlikkacha tarqalgan.
Biosferada uchraydigan hayvonlar kuchli sho'r bo'lganligi tufayli ularda 
hayvonlar deyarli uchramaydi. Bunday suv muhitlaridan O'lik dengiz (suvining 
sho'rligi 23%), Armanistondagi tuz, okeanlarning 10-11 km chuqur tublari yoki 
Turkiston hududidagi ayrim sho'r, nomakob ko‘llarda (suvning sho'rligi 230-280 
g/l) ham hayot kam. Umurtqali hayvonlar mutloq uchramaydi. Xlor 
konsentratsiyasining ko‘pligi tufayli mutloq tiriklik yo'q suv havzalari sayyorada 
1-2 tani tashkil qiladi, xolos. Suv muhitining katta chuqurliklarida geterotrof 

---

27 
organizmlar uchrab, ular organik moddalar bilan oziqlanadi. Masalan, 6000 m va 
undan chuqur (8-11 km)da pogonoforalar (Pogonofora) va ba'zi chuvalchanglar 
(Annelides), poliplar (Umbelliludne), ayrim ko‘r baliqlar uchraydi. Shunday qilib, 
biosfera atmosferaning pastki qismi, litosferaning ustki qisrni va to'la 
gidrosferadan iboratdir (1-rasm). 
2-rasm. Biosferaning chegaralari.