‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

0 ‘qituvchining darsga  tayyorgarligi.  D arsning sam aradorligi  uning 
puxta tayyorlanganligi va sam arali tashkil etilganligi bilan bog'liq.  Yaxshi 
rejalashtirilm agan,  yetarlicha  o 'y la b  chiqilm agan,  shosh ilin c h  tuzilgan 
va  o 'q u v c h i l a r   im k o n iy a tla rig a   m oslashtirilm agan  dars  sifatli  b o 'la 
olm aydi.  Darsga  tayyorgarlik  a n iq   sharoitlarda  eng  yuqori  yakuniy 
n atijaga  erish ish n i  t a ’m i n lo v c h i  o 'q u v -ta rb iy a v iy   ja r a y o n n i   tashkil 
etilishini  t a ’m inla sh,  k o m p lek s  c h o r a -ta d b irla m i  ishlab  chiqishdir.
O 'q itu v ch in in g  darsga tayyorgarligida quyidagi u c h ta  bosqich  ko'zga 
tashlana di:  tashxislash.  b a sh o ra tla s h .  loyihalashtirish  (reialashtirish).

---

Shu  bilan  birga  o 'q itu v c h i am aliy  materiallarni  yaxshi  bilishi,  o 'z   fanini 
erkin  olib borishga  erishishi  lozim.  Darsga  tayyorgarlik asosini  b o ‘lajak 
m ash g 'u lo tn in g   algoritm lari,  sam aradorligi  b o g ‘liq  b o ‘lgan  o m illar  va 
h olatlarni  hisobga  olishni  t a ’m inlovchi  q a d a m la r n i   k e tm a-k et  ta rtib  
bilan  bajarish  tashkil  etadi.
Algoritmni  am alga oshirish  aniq sharoitlarni  diagnostika qilish  bilan 
boshlanadi.  Tashxis  didaktik  jara y o n   kec h ad ig an   b a r c h a   sharoitlarni 
oydinlashtirish,  lining  natijalarini  belgilashdir.  U n d a   o ‘quvch ilarn in g  
im koniyatlari,  u larn in g   faoliyat lari  va  x ulqlari,  m otivlari,  ta la b   va 
la y o q a tla r i,  q iziqish  va  q o b iliy a tla ri,  b i l i m d o n l i k   d arajasi,  o ‘q u v  
m aterialining  xususiyati,  uning  am aliy  a h a m iy a ti,  d ars  tuzilishi,  yangi 
a x b o r o t n i   o ‘z la s h tiris h ,  m u s ta h k a m l a s h   va  t i z i m l a s h ti r i s h ,   b ilim , 
k o 'n i k m a   va  m alakalarini  nazorat  qilish  h a m d a   tu zatish   kabi  h o la tla r 
n a m o y o n   boMadi.
Bashoratlash  boMajak  darsni  tashkil  etilishining  turli  variantlarini 
b aholash va  ulardan  qabul  qilingan  m ezonlarga  m uvofiq  eng  m a ’qulini 
t a n la b   olish.
Lovihalashtirish  (reialashtirish)  o ‘q u v c h ila rn in g   o ‘quv  faoliyatini 
boshqarish  dasturini  yaratish  b o ‘lib,  u  darsga tay y o rla n ish n in g  y ak u n iy  
bosqichi  hisoblanadi.  Loyiha  (boshqarish  d asturi)  qisqa  va  aniq,  erkin 
tuzilgan,  pedagog  o ‘zi  u c h u n   boshqarish  ja ra y o n i  m u h i m   vaziyatlari 
( k im d a n   va  q a c h o n   s o ‘rash,  q ayerda  m a v z u n i  kiritish,  m a sh g 'u lo t 
k e y in g i  b o s q i c h i g a   q a n d a y   o 't i s h ,   o l d i n d a n   k o ‘z d a   t u t i l m a g a n  
qiyinchiliklar  yuzaga  kelganida ja ra y o n n i  qaysi  sx e m a   b o 'y ic h a   qay ta 
o ‘zgartirish)ni  belgilab  olishga  im k o n   beruvchi  hujjatdir.  Boshqarish 
d a s tu ri  darsning  a n ’anaviy  rejasidan  boshqarish  t a ’sir  ko'rsa tish larin i 
a n iq   va  tushunarli  belgilab  olish  bilan  farq  qiladi.
T a ’limning  v o rd a m c h i  shakllari.  T a ’lim ning  y o r d a m c h i   shakllari: 
t o ‘garak,  praktikum ,  sem in ar,  konferensiya,  m aslah a t  (k onsultatsiya), 
fakultativ  m ashg‘ulot,  o ‘quv  ekskursiyalari,  o ‘q u v c h ila r n in g   m ustaqil 
uy  ishlari  va  b o sh q alar  sanaladi.
M ak ta b d a n   tashqari  m ash g ‘u lo tla m in g  asosiy  va  b a r q a r o r  turlariga 
o ‘qish jarayonining tarkibiy qismi  sifatida q a ra la d ig a n ,  o ‘quvch ilarn in g  
mustaqil  uv ishlari  kiradi.  Uning asosiy  m aasadi  —  darsda o ‘zlashtirilgan 
bilim ,  ko ‘n ikm a  va  m alakalarini  kengaytirish,  c h u q u r la sh tir is h ,  u larni 
esd a n   chiqarishning  oldini  olish,  o ‘q u v ch ila rn in g   individual  layoqati; 
iste’d o d   va qobiliyatini  rivojlantirishdan  iborat.  Bu  ishlar o ‘quv  dasturi 
t a la b la r i,  o ‘q u v c h i l a r n in g   q iziq ish   va  e h ti y o j la r i   h a m d a   u l a r n i n g

---

rivojlanish darajalarini  hisobga olib quriladi. 
0
‘quvchilarning  mustaqil 
uy  ishlari  m a ’lum  didaktik  vazifalami  bajaradi.  Chunonchi,  darsda 
o ‘zlashtirilgan  bilim.  ko‘nikma  va  malakalarni  mustahkamlash.  sinfda 
ishlab  chiqilgan 
q
‘
q u v
 
materialini  kengavtirish  va  chuaurlashtirish. 
mashqlarni  mustaqil  baiarish  ko‘nikmalarini  shakllantirish.  dasturli 
material  doirasiga  kiruvchi  haimda  individual  topshiriqlarni  bajarish 
asosida  mustaqil  fikrlashini  rivojlantirish.  individual  kuzatishlar. 
tajribalar.  gerbariv.  tabiiv  namunalar.  otkritkalar.  rasmlar.  gazeta  va 
jurnal  lavhalari  statistik m a’lumotlar kabi o ‘quv qo ‘llanmalarini t o ‘plash 
va  taw orlash  va  boshqalar.
Darslarda  pedagogning  o ‘quvchilar  tom onidan  uy  vazifalarining 
halol  bajarishlariga  kam  e ’tib o r   berayotganliklari,  ularni  sinfda 
tekshirishga  urinmasliklari,  yaxshi  o ‘zlashtirayotgan  o ‘quvchilarni 
rag‘batlantirib bormasliklari ta ’lim amaliyotida keng tarqalgan  kamchilik 
hisoblanadi.  Uy  vazifalarini  tu sh u n tirib   berishga  k o 'p in c h a   vaqt 
yetmaydi,  ular shoshilinch beriladi.  Pedagoglar kamdan-kam hollarda, 
o ‘quvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan qiyinchiliklarini 
k o ‘rsatib  beradilar,  ularni  bartaraf  etish  yoMini  esa  ko ‘rsatmaydilar. 
Natijada  mustaqil  uy  vazifalarining  bajarilishi  samarasiz  b o ‘lib  qoldi.
Fan to‘garaklari yo‘nalishi, mazmuni, ish metodi, o‘qish vaqti va boshqa 
jihatlari bilan ajralib turadi.  Ular o ‘quvchilaming qiziqish va qobiliyatlarini 
rivojlantirish,  o ‘qishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi.. 
To‘garaklar o ‘qishni hayot bilan aloqasini kuchaytiradi, fanlararobog‘liqlikni 
rivojlantiradi.  Fan  to‘garaklarida  o ‘quvchilaming  ishlari  o ‘quv jarayonini 
faollashtiradi,  o ‘qish  sifatini  oshirishga yordam beradi.
T a ’limning  yordamchi  shakllariga  ekskursivalar  ham   kiradi.  Ular 
o m m a v iy ,  g u r u h li  va  k ic h ik   g u r u h li  boMishi  m u m k in .  0 ‘quv 
ekskursiyalari  alohida  fanlar  ham da  bir  qancha  fanlar  bo‘yicha  ham 
rejalashtiriladi.  Ekskursiyani muvaffaqiyatli  o ‘tkazish  uchun  o ‘qituvchi 
unga  puxta  tayyorlanishi:  obyekt  va  marshrut  bilan  oldindan  tanishib 
chiqishi, t o ‘la rejani  ishlab chiqishi,  o ‘quvchilami boiajak  topshiriqlarni 
bajarishga jalb  eta  olishi  kerak.  Ekskursiya  rejasida  mavzu  va  maqsad, 
obyekt,  u  bilan  tanishish  tartibi,  o ‘quvchilar  idrok  etish  faoliyatlarini 
tashkil  etish,  topshiriqni  bajarish  uch un   zarur  bo‘lgan  vositalar  va 
uskunalar, yakun yasash  ko‘rsatiladi.  Ekskursiyani o ‘tkazish  metodikasi 
mavzu,  didaktik  maqsad,  o ‘quvchilarning  yoshi,  ularning  rivojlanishi 
ham da  ekskursiya  obyektiga  bogMiq  boMadi.
M aktab  o ‘quv  rejasi  turli  fakultativ  va  tanlovi  b o ‘vicha  kurslarni

---

tashkil  etishni  ko‘zda  tutadi.  Ular 
0
‘quvchilar,  ularning  ota-onalari 
istak  va  qiziqishlarini  hisobga  olish  bilan  ishlab  chiqiladi.  Amaliyotda 
fermerlik,  iqtisod,  elektro  va  radiotexnika,  elektronika,  polim erlar 
ximiyasi,  astrofizika,  psixologiya,  etika,  antik  tarix,  botanika  b a ’zi 
sohalari,  ikkinchi  chet  tili,  etnografiya,  stenografiya,  kutubxona  ishi, 
rassomchilik,  musiqa  kabi  kurslarni  fakultativ  sifatida  o ‘rganiladi. 
Fakultativ va  fanlarni  ro‘yxatini  aniqlashda  faqat 
0
‘quvchilar  istaklari 
emas,  balki  ijtimoiy talablar va  maktab  imkoniyatidan  kelib  chiqiladi. 
Fakultativ va tanlovi b o ‘yicha  mashg‘ulotlar majburiy va  umumiy o ‘rta 
t a ’lim  fanlari  bilan  uzviy  bog‘liqlikda  o ‘tkazilishi  kerak.
Maslahat  (konsultatsiya  —  o ‘auv  suhbati)ga  talablar  k o ‘p in ch a  
o'quvchilarning m a ’lum o ‘quv materiali yoki  topshirig‘i  ustida mustaqil 
ishlashi  sababli  yuzaga  keladi.  Bunda  ko‘proq  o ‘quvchi  savol  beradi. 
T o ‘g‘ri  tashkil  etilgan  konsultatsiya  o ‘quvchi!arga  o ‘quv  materialini 
egallashda  qiyinchiliklarni  yengishga  yordam  beradi.  Konsultatsiya 
davomida  o ‘qituvchi  o ‘quvchilar faoliyatini  u  yoki  bu  masalani  t o ‘g ‘ri 
tushunishga  mustaqil  ravishda,  ular  uchun  qiyin  topshiriqni  tushunib 
oladigan  qilib,  o ‘rganilayotgan  m aterialning  m o h iyatini  ochishga 
o ‘rganadigan  qilib yo ‘naltiradi.  Konsultatsiya o ‘qituvchiga  o ‘quvchilar 
bilimlaridagi  kamchiliklarni  aniqlash,  alohida  e ’tibor  berishni  talab 
etuvchi vaziyatlarga ularning diqqatini jalb etishga  imkon beradi.  T o ‘g ‘ri 
tashkil  etilgan  konsultatsiya  o ‘quv chilard a  o ‘zini  nazorat  qilish, 
bilimlarga  tanqidiy  k o ‘z  bilan  qarashni  tarbiyalaydi. 
0
‘qimishlilik 
darajasini  to ‘g‘ri  aniqlashga  yordam   beradi.