‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

TA’L IM N I  TA SH K IL  E T IS H   TURLARI  VA 
SHAKLLARI.
D A R S  -   TA’L IM N I  TA SH K IL  E T IS H N IN G   A S O S IY  
SHAKLI  SIFA T ID A
T a ’lim  tu rlari  va  shakllarining  tavsifi.  D id ak tik   g ‘o y a la r  (tiz im la r) 
tarixiy  taraqqiyot  ja ra y o n id a   yangi j ‘o y a la r  bilan  boyib  d a v r   ta lab ig a 
m os  keluvchi  tizim larga  a v la n a d i.lD idaktik  tiz im la rn in g   k e tm a - k e tlig i 
o ‘qitish  nazariyasi  va  am aliyotining  u m u m iy   q o n u n iy a tid ir.
T a ’lim  turlari  ( y u n o n c h a   «species»  a lo h id a ,  o ‘ziga  xos  xusu siy atg a 
ega)  o ‘quv jarayonini tashkil  etish va am alga oshirishga  nisbatan  tu rlic h a  
yondashuvdir.  Pedagogik  tizim larning  asosiy  turlari  q u y idagilardir:
—  arxaik  (ibtidoiy);
—  qadim gi  ( S h u m e r,  Misr,  Xitoyda  e r a m iz d a n   avvalgi  u c h i n c h i  
m ing  yillik);
— avestiy (B aqtriya,  Sug‘diyona,  X o ra z m d a   — e r a m iz d a n   avv.  V I I — 
VI  asrlar);
—  y u n o n   (Ellins,  r im -y u n o n ,  rim  —  e r a m iz d a n   avv.  V—I  asrla r);
—  o ‘rta  asr  (d o g m atik ,  sxolastik  V—XVI  asrlar);
— yangi  (tu shuntirish,  tu s h u n tir is h - k o ‘rgazm ali,  d a s tu rla s h tirilg a n , 
masofali  o ‘qitish  m u a m m o li-d a stu rla sh tirilg a n ,  k o m p u te rla s h tirilg a n  
innovatsion);
— xorijiy (tushuntirish,  tu sh u n tir is h - k o ‘rgazmali,  dastu rlash tirilg an , 
m u am m o li-d as tu rlas h tirilg a n ,  k o m puterli  o 'q itis h ,  m asofali,  I n t e r n e t  
y o rd a m id a   o ‘qitish  va  shu  kabilar).J
Avesto  g'oyalariga  k o ‘ra  shakllangan  pedagogik  tizim   e r a m i z d a n  
avvalgi  V II—VI  asrlarda,  M arkaziy  Osiyo  h u d u d i d a   z a rd u sh tiy lik   din i 
yuzaga  kela boshlaganda tashkil topdi.  «Avesto»  zardushtiylik  m u q a d d a s  
m anbayi  b o ‘lib,  u  o ‘z  davrining  ensiklopediyasi  hisoblagan.  «Avesto» 
g ‘oyalariga  b i n o a n   b o lalar  va  yoshlarni  o ‘qitish  h a m d a   t a rb iy a la sh  
quyidagilardan  iboratdir:
1)  diniy  va  m a ’naviy  tarbiyalash;
2)  jism oniy  tarbiya;
3)  o ‘qish  va  yozishga  o ‘igatish.
Yoshlarni tarbiyalashda  o n a  yerga,  a t r o f - m u h i t,   ta b ia tg a   m u h a b b a t  
hissini  uyg‘otish  m u h im   y o ‘nalish  h isoblangan.  «Avesto»da  b a r k a m o l  
shaxs  obrazi  h a q id a   a n iq   tasavvurlar  ifoda  etilgan.

---

iM untazam   o ‘qitishning  ilk  turi  qadimgi  y u n o n   faylasufi  Suqrot 
( e ra m iz d a n   avvalgi  4 6 9 —399  er.  avv.  yillar)  va  uning  o ‘quvchilari 
to m o n id a n   keng  qoMlagan  vordamchi  savollarea  iavob  topish  m etodi 
hisoblanadi.  Bu  m etod suqrotcha suhbat  metodi  nom ini olgan.  0 ‘qituvchi 
(faylasuQ  o ‘quvchida  qiziqish,  bilishga  intilishni  uyg‘otadigan  savoldan 
foydalanadi,  m u lo h aza  yuritish  asosida o ‘quvchini  voqea-hodisalarning 
mohiyatini  idrok etishga  u n d a y d j j O ‘qituvchining mulohazasi k o ‘pincha 
ritorik  savollarni  m u h o k a m a   qilish  bilan  t o ‘Idirilib  turiladi.  Suqrotcha 
su h b atlar  bir  yoki  bir  n e c h a   o ‘quvchilar  ishtirokida  tashkil  etiladi.
D oem atik  o ‘qitish  — ja m o a   asosida  idrok  etish  faoliyatining  ilk  turi 
b o ‘lib,  o ‘rta  asrlarda  keng  tarqalgan.  0 ‘rta  asrlarda,  G ‘arbiy Yevropada, 
dogm atik  o ‘qitishda  lotin  tili,  Markaziy  Osiyo  mamlakatlarida  esa  arab 
tili  yetakchi  o ‘rin  tutgan.j  M usulm on  pedagogik  konsepsiyasi  sezilarli 
intellektuallik  xususiyafiga  ega  b o ‘lgan.  Komillikka  bilimlaridan  faol 
fovdalana oladigan odam gina erishishi mumkin  deb hisoblangan. «Haqiqiy 
g ‘oyalar»  (Abu  Ali  ibn  Sino.  «Donishnom a»  «Bilimlar  kitobi»),  haqiqiy 
bilimlarni  o ‘zlashtirishga  ikki  t o ‘siq  xalaqit  qiladi:  so‘zlarining  aniq  va 
fikrlarining tushunarli emasligi.  Mazkur kamchilikni bartarafetishda logika 
alohida  o ‘rin  egallaydi.  M u su lm o n   m amlakatlarida  bolani  o ‘qitish  va 
tarbiyalashda  u  t o m o n id a n   Q u r ’onning  arab  tilida  yod  olinishi  bilim 
egallashning asosiy sharti  hisoblangan.  Bundan tashqari XV—VII  asrlarda, 
bir  qator  maktablarda  fors  tili  ham   o ‘igatilgan.  Asosiy  ta ’limni  bolalar 
m aktablar  —  boshlang‘ich  m aktabda  olganlar  (m uqaddas  kitobni  o ‘qish 
va  talqin  qilish  m ashg‘uIotlari,  o ‘qish,  yozish  va  hisobga  o ‘rganganlar).
,  D ogm atik  o ‘qitishda  o ‘quvchilam ing  asosiy  faoliyatlari  tinglash.  o ‘aish. 
vod olish. eslab qolish va m atnni so‘zm a-so‘z takrorlashdan iborat b o ‘lgan^ 
Oliy  t a ’lim  m a d ra s a la rd a   berilgan.  M o v aro u n n ah rd ag i  eng  yirik 
o ‘q u v   m a s k a n l a r i   s i r a s i g a   S a m a r q a n d ,   B u x o r o ,   U r g a n c h   va 
G ‘ijduvondagi  m adrasalarni  kiritish  m umkin.  Bu  m a ’rifiy m arkazlam ing 
rivojlanishi  XV-^VH  asrlarga t o ‘g ‘ri  kelgan.  M adrasalarda,  o ‘qitish  fors 
t i lla r id a   p l i b   b o rilg a n .  T a l a b a l a r   m ajburiy  t a rz d a   arab   tilini  h am