‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

№   o'rg'anga'nlat.  0 ‘quv  rejasiga  g ra m m a tik a.  O u r ’on.  Hadis,  ritorika. 
logika.  m etaflzika.  geologiva.  adabivot.  h u quqshunoslik  kabi  fanlar 
kirgan.  0 ‘qitish  asosan  o g ‘zaki  shaklda  olib  borilgan.  Biroq  talabalar 
fo y d a la n g an   o ‘quv  ada b iy o tlari  asta-sekin  a n c h a   k o ‘p  qirrali,  turli- 
t u m a n   boMib  b o r a d i . ( M a k t a b   t a ’limi  erkaklar  u c h u n   moMjallangan. 
A m m o  h a r  bir badavlat  oila qiz bolani  o ‘qitish  u ch u n   uyga o ‘qituvchini 
t a k lif etgan.

---

ly D o g m a tik   o ‘q i t i s h   o ‘r n i g a   a s t a - s e k i n   o ‘q u v   j a r a y o n i d a  
k o'rgazm alilikni  keng jalb  etish  natijasida  tushuntirish.  tu s h u n tir is h - 
nam ovish  etish  kabi  t a ’lim  shakllari  q o ‘llanila  boshlandi.
Ayni vaqtda,  respublika  h u d u d id a,  faoliyat  yuritayotgan  z a m o n a v iy  
t a ’lim  m uassasalarida  t a ’lim ning  eng  m u h im   quyidagi  u c h   t u rid a n  
foydalanilm oqda:
— tushuntiruvchi-nam oyish  etuvchi t a ’lim  (u a n ’anaviy yoki  axborot 
beruvchi  t a ’lim  h a m   deb  ataladi);
—  m uam m o li  o ‘qitish;
—  dasturlashtirilgan  t a ’lim  yoki  k o m p u terli  o 'q i t i s h .J
Bugungi  k u n d a   o ‘rta  asrd a  k eng  qoMlanilgan  t a ’n m   tu r l a r i   — 
dogm atik  va  sxolastik  o ‘qitish  elem e n tlari  h a m   saqlanib  k e lin m o q d a .
Tushuntiruvchi-nam ovil  etuvchi  t a ’lim  n o m id an   m ohiyati  anglanib 
turibdi.  K o ‘rgazmalilik asosida tushuntirishning asosiy metodlari tinglash 
va  eslab  qolish  sanaladi.
Tushuntiruvchi-namoyish etuvchi t a ’lim turi vaqtni tejash,  o ‘qituvchi 
va  o ‘q u vchilarning  k u c h la rin i  asrash,  qiyin  b ilim larni  t u s h u n i s h n i  
o s o n l a s h t i r i s h ,   t a ’lim   j a r a y o n i n i   a n c h a   s a m a r a l i   b o s h q a r i s h n i  
t a ’minlaydi.  Biroq  m uayyan  kam ch ilik k a  h a m   ega,  y a ’ni,  «tayyor» 
bilimlarni  berish  va  o ‘quvchilarni  bilim larni  o ‘zlashtirishda  m u s taq il 
h a m d a   m a h s u l d o r   f i k r l a s h d a n   o z o d   e t i s h ,   o ' q u v   j a r a y o n i n i  
individuallashtirish,  differensatsiyalashtirish  im koniyatlarining  kamligi..
M uam m oli  o ‘qitishda  o ‘quv  m u a m m o la rin i  hal  etish  ja r a y o n i d a  
bilimlarni  mustaqil  egallash,  o ‘q u vchilarning  ijodiy  fikrlashlari  va  idrok 
etish  faoliyatlarini  rivojlantirish  y o ‘li  bilan  t a ’lim  tashkil  etiladi.  U n i n g  
texnologiyasi turli-tumanligi  bilan  ajralib turm aydi,  chunki o ‘quvchilarni 
faol  idrok  etish  faoliyatiga  jalb  etish  bir  n e c h a   b o sq ich lard a n   iborat 
b o ‘ladi.  Ular  k e tm a - k e t  ta rtib d a   va  kom pleks  am alga  oshirilishi  kerak.
Bunday  o ‘q itishda  m u a m m o li  vaziyatni  yaratish  m u h i m   b o sq ic h  
hisoblanadi.  Bunday vaziyatda  fikrlash jara yonida qiyinchilik  his etiladi. 
0 ‘quv muamm osi  b i r q a d a r  qiyin,  lekin  o ‘quvchilarning kuchi  yetadigan 
b o ‘ 1 ishi  k erak.  M u a m m o n i   ilgari  s u r is h   b i la n   b i r i n c h i   b o s a i c h  
yakunlanadi.  M u a m m o n i  hal  etishning  kevingi  b o sa ic h ida  o ‘q u v c h ila r 
savol  b o ‘yicha  m avjud  m u a m m o n i   k o ‘rib  chiq ad ilar,  tahlil  q iladila r, 
ja v o b   t o p is h   u c h u n   u l a r n i n g   y e ta r l i   e m a s l i g i n i   a n i q l a y d i l a r   v a  
ye tish m a y o tg a n   a x b o r o t n i   t o p is h g a   in tila d ila r .  U c h i n c h i   b o s a i c h  
m u a m m o n i  yechish  u c h u n   z a ru r  boMgan  bilim larni  turli  usu llar  b ilan 
egallashga  qaratilgan.  U   xayoliga  b ird a n   fikr kelishi bilan  y a k u n l a n a d i

---

(«M en  nim a  qilishni  bilaman!»).  S h u n d an   keyin  m u a m m o n i  hal  etish, 
olin g an   natijalarni  tekshirish,  dastlabki  g ip o te z a   bilan  solishtirish, 
o l i n g a n   b ilim lar,  m a l a k a l a r n i   t i z i m l a s h ti r i s h   va  u m u m la s h ti r i s h  
bosqichlari  keladi.
M u a m m o l i   t o p s h i r i q l a r   s a v o l l a r ,  o ‘q u v   m a s a l a l a r i ,   a m a l i y  
vaziyatlardan  iborat  b o ‘lishi  m um kin.  M u a m m o l i   savolda  izlash  va 
javoblar  turli  variantlari  k o ‘zda  tutiladi,  y a ’ni,  o ld in d a n   tayyor javob 
bu  yerda  m um kin  em as.  M u a m m o li  savolga  misol:  «N im a  u c h u n  
t e m ird a n   yasalgan  mix  suvda  c h o 'k a d i,  t e m ird a n   yasalgan  kem a  esa 
c h o ‘kmaydi?».
M uam m o li masala  uni  yechish yoMlarini  mustaqil  izlashga  intilishni 
yuzaga  keltiruvchi  o ‘q u v - o ‘rganish  topshirig‘idir.  M u a m m o li  masala 
asosini  mavjud  bilim lari  o ‘rtasidagi  q a ram a-q a rs h ilik lar  tashkil  etadi. 
M u a m m o li  masalaga  misol:  «2Q5*3q21  tengligi  t o ‘g ‘ri  boMishi  uchun 
q a n d a y   am allarni  bajarish  kerak?». 
'
0 ‘qish jarayonida  m u a m m o li vaziyat  subyekt  ( o ‘quvchi)  o ‘zi  uchun 
qiyin  boMgan  m asala n i  y ec hishni  istashi,  lekin  unga  maMumotlar 
yetishmasligi va u o ‘zi  ularni izlashi zarurligini  k o ‘zda tutadi.  Muammoli 
vaziyatga  misol:  «6  ta   gugurt  qutisidan  to m o n la ri  bir  gugurt  qutisi 
kattaligiga  teng  4  ta   bir  xil  to m o n li  u c h b u r c h a k la r  yasang».
M uam m oli  o ‘qitishning  afzalliklari:  shaxsiy  ijodiy  faoliyatini  tashkil 
etish  asosida  bilimlarni  mustaqil  egallash,  o ‘qishga  qiziqishni  uyg‘otish, 
m ahsuldor  fikrlashini  rivojlantirish,  o ‘qitishning  mustahkam  va  amaliy 
natijalari.  Kamchiliklari o ‘quvchilar idrok etish faoliyatlarini boshqarishning 
qiyinligi,  m u am m o n i  q o ‘yish  va  hal  etish  u c h u n   ko ‘p  vaqt  sarflanishi, 
m uam m oli  vaziyatni  yaratish  va  mustaqil  yechish  imkoniyatini  har  bir 
o ‘quvchiga  taqdim  etishning  qiyinligi  bilan  belgilanadi.
^Dasturiv t a ’lim  (dasturlashtirilgan  o ‘qitish~)  harakat  (operatsiya)lar 
k e t m a - k e t l i g i   t i z i m i n i   i f o d a l o v c h i ,   u l a r n i   b a ja r i s h   il g a r id a n  
rejalashtirilgan  natijaga olib keluvchi  «dastur»  term in id an   kelib chiqadi. | 
U s h b u   t u r n i n g   a s o s i y   m a q s a d i   o ‘q u v   j a r a y o n i n i   b o s h q a r i s h n i  
yaxshilashdan  iborat.  B u nday  o ‘qitish  asosini  kibernetik  yondashish 
tashkil  etadi.  U n g a   b in o a n   o ‘qitish  m u rak k a b   din am ik   tizim  sifatida 
qaraladi/ Dasturiy t a ’lim yangi didaktik, psixologik va kibernetik g'oyalar 
asosida  XX  asrning  60-yillari  boshlarida  yuzaga  k e ldij U  o'quvchining 
bilim egallashi yoMida h a r bir q adam ni  nazorat  qilishga  imkon beradigan 
va  shun in g   asosida,  o ‘z  vaqtida  y orda m   k o ‘rsatish,  qiyinchiliklarning 
oldini  olish,  qiziqishini  y o ‘qotm aslik  va  salbiy  oqibatlarning  oldini

---

olishga  im k o n   beruvchi  o ‘quv ja ra y o n in in g   texnologiyasini  yaratishga 
yo‘naltiradi.
b a s t u r i y   t a ’lim n in g   asosiy  xususiyatlari  q u y idagilarda n  iborat:
—  o ‘quv  m aterialining  alohida  qism larga  ajratilishi;
—  o ‘quv  ja ra y o n in in g   bilim larni  o ‘zlashtirish  b o ‘y i c h a   b ilim la r 
p o r t s i y a l a r i   va  f i k r l a s h   a m a l l a r i d a n   i b o r a t   boM gan  k e t m a - k e t  
q a d a m la rd an   iborat  boMishi;
—  h ar  bir  q a d a m n i n g   nazorat  bilan  yakunlanishi  (savol,  to p sh iriq  
va  shu  kabilar);
—  nazorat  topshiriqlarini  t o ‘g ‘ri  bajarganida  o ‘q u v c h in in g   yangi 
m ateriallarni  olishi  va  navbatdagi  q a d a m n i  bajarishi;
—  t o ‘g ‘ri ja v o b   to p g a n d a   o ‘qu v ch in in g   y o rd a m c h i  va  q o ‘s h im c h a  
tushuntirishlarni  olishi;
—  h ar  bir  o ‘q u v c hining  m ustaqil  ishlashi,  kuchi  y e ta d ig a n   m av zu  
b o ‘yicha  o ‘quv  m aterialini  egallashi;
— b archa  n az o rat  topshiriqlari  bajarilish  natijalarining  q a y d   etilishi 
( u l a r o ‘q u vchilam ing o'zlariga  (ichki  qayta aloqa)  va pedagogga  (tashqi 
qayta  aloqa)  m a ’lu m   qilinadi);
— o ‘qituvchining t a ’lim tashkilotchisi va qiyinchilik  yuzaga  k elganda 
y o r d a m c h i   ( m a s l a h a t c h i )   s i f a t i d a   i s h t i r o k   e t i s h i ,   i n d i v i d u a l  
yondashuvning  a m a lg a   oshirilishi;
—  t a ’lim  j a r a y o n i d a   o ‘qitishning  o ‘ziga  xos  v o s ita la rin in g   k eng 
qoMlanilishi  (dasturlashtirilgan  o ‘quv qoMlanmalari,  trenajerlar,  n a z o ra t 
qilish  qurilm alari,  o ‘qitish  m ashinalari).'
K om puterli  t a ’lim.  0 ‘qitish  sohasida j a h o n   d id ak tik as in in g   m u h i m  
tajribasi — shaxsiy elektron-hisoblash  mashinalari  ( S h E H M )   rivojlanishi 
kom puterli  (k o m p u te rla sh tirilg a n )  t a ’lim n in g   sh a k lla n ish ig a   im k o n  
berdi.  Maxsus t a ’lim dasturlari bilan t a ’m inlangan  k o m p u te rla m i deyarli 
b a r c h a   d i d a k tik   m a s a la la r:  a x b o r o tn i   b e r is h .  o ‘q i t is h   i a r a v o n i n i  
boshqarish.  natiialarini  nazorat  qilish  va  tu z a tib   borish.  m a s h q l a r n i 
baiarish.  o ‘quv  iaravoni  rivojlanishi  h aq id a  m a ’lu m o tla r n i  t o ‘plash  va 
b o s h q alarni  hal  etishga  moslashtirish  m u m k in .
R i v o j l a n g a n  
m a m l a k a t l a r d a  
k o m p u t e r l a r d a n  
t a ’l i m d a  
f o y d a l a n i s h n i n g   k e n g   riv o jl a n i s h i   b u   b o r a d a g i   q u y i d a g i   a s o s i y  
y o ‘nalishlarni  aniqlashga  im kon  berdi:
—  alohida  o ‘quv  fanlari  (m a te m a tik a ,  ta biiy  fanlar,  o n a   tili,  c h e t  - 
tili, geografiya va boshqalar)  b o ‘yicha o ‘zlashtirish  darajasini  oshirishni 
t a ’minlash;

---

— 
u m u m iy  kognitiv  (idrok  etish)  qobiliyatlari  — qo'yilgan  masalani 
hal  etis h ,  m u staqil  fikrlash,  k o m m u n ik a ti v   m a l a k a la r n i   egallash 
(axborotni  t o ‘plash,  analiz,  sintez  qilish)ni  rivojlantirish,  u  yoki  bu 
k o 'n i k m a n i   shakllantirishga  im kon  beruvchi  jara y o n larg a  e ’tiborni 
kuchayt irish.
B u n d an  tashqari  k o m p u te rla rd a n   avtom atlashtirilgan test  sinovlari 
o ‘tkazish,  baholash  va  boshqarishda  keng  foydalaniladi.  Bu  o'qituvchi 
v a q t i n i   te ja s h g a   i m k o n   b e r a d i ,   n a t ija d a   p e d a g o g i k   ja r a y o n n i n g  
sam aradorligi  oshadi.
Dasturiy  va  kom p u terli  t a ’lim lar  o'q itish  algoritm larini  ajratishga 
asoslanadi.  Algoritm  t o ‘g ‘ri  natijaga  olib  keluvchi  k etm a-ket  am allar 
tizim i sifatida bilim,  k o ‘n ik m a va  malakalarni t o ‘la o ‘zlashtirish uchun 
z a r u r   boMgan  o ‘quv  faoliyati  tartibi  va  k e tm a -k e tlig in i  o'quvchiga 
k o ‘rsatadi.  0 ‘quv  dasturlari  va  kom puterli  t a ’lim ning  samaradorligi 
fikrlash  faoliyatini boshqarish  algoritm larining sifatiga bog‘liq.  Yom on 
tuzilgan  algoritm lar k o m puterli  o ‘qitishning sifatini  keskin  pasaytiradi.
Komputerli ta ’limning sifati quyidagi ikki asosiy omil bilan aniqlanadi:
1)  o'q itish  d asturlarining  sifati;
2)  hisoblash  texnikasining  sifati.
Bu  s o h a d a   h a m  
m u a y y a n   m u a m m o l a r   m a v j u d ,  y a ’ni, 
o ‘quvchilarning  idrok  etish  faoliyatini  tashkil  etish  qonuniyatlarini 
hisobga  olgan  h o ld a  yaratilgan  t a ’lim  dasturlari  hozircha  juda  kam, 
ularni  tuzib  ishlab  chiqish  k o ‘p  vaqt  va  k u c h   talab  etadi,  shu  bois 
ularning  narxi h am   qim m a t.  Respublika t a ’lim  muassasalarida  E H M la r 
soni  va  ulardan  foydalanish  k o ‘lami  ortib  va  takom illashib  borm oqda, 
biroq,  bu  sohada  hali  j a h o n   tajribasidan  o rtd a   qolish  holati  bartaraf 
etilgani  yo ‘q.
T a ’lim  pedagogik  tizimlarining  rivojlanish  tendensiyasi.  D unyoda 
sh u n d a y  t a ’lim tizimi  yuzaga  kelganki,  uni  ko'pchilik  « ao ‘llab turuvchi. 
t a ’m inlovchi.  v o rd a m c h i  o ‘qitish»  deb  ataydilar.  U  od am n i  kundalik 
m u a m m o la rn i  hal  etishga  tayyorlashga  asoslangan  b o ‘lib,  shaxsning 
faoliyati  va  hayot  tarz ini  q o ‘llab  turish  u c h u n   m o ‘ljallangan.
Ayni  vaqtda  «innovatsion»  (vangilik kiritish')  t a ’limni  tashkil etishga 
alo h id a   aham iyat  berilm o q d a.  M azkur t a ’lim ning  quyidagi  o ‘ziga  xos 
xususiyatlari  mavjud:
1) 
bu  o ld in d a n   k o ‘ra  bilish,  y a ’ni,  o ‘q u vchini  avvalgi  va  hozirgi 
tajribasi  asosida  o 'q itis h   em as,  balki  uni  u z o q   kelajakni  m o ‘ljalIashga

---

o 'rg a tis h d a n   iborat  b o ‘lib,  o ‘quvchi  ijtimoiy hayot  va  kasbiy faoliyatda 
taxm in  qilish.  k o ‘zlash.  m odellashtirish  va  lovihalashtirishni  am alga 
oshira  olishi  zarur.
2) 
o ‘quvchining ham korlikda t a ’lim olish va  m u h im  q aro rlarn i qabul 
qilish  (lokal  va  xususiydan  to rtib   d u n y o n i,  m a d a n iy a t,  sivilizatsiya 
rivojlanishini  hisobga  olishdan  global  m u a m m o la r n i   hal  e t i s h ) d a   faol 
ishtirok  etishini  t a ’minlash.
Keyingi  yillarda  masofaviv  t a ’lim  (lo tin c h a   d ista n tia   —  m aso fa )  — 
m asofadan  turib  o ‘qitish  keng  rivojlanm oqda.  M asofaviv  o ‘qitish  — 
t a ’lim  texnologiyasi  b o ‘lib,  unga  k o ‘ra  o ‘quvchi  q a y e rd a   va  q a n d a y  
ho latd a  b o ‘lishidan  q a t ’iy  n a z a r  m uay y an   t a ’lim  m u assasa si  t a ’lim 
dasturini  o ‘rganish  imkoniyatiga  ega  boMadi.  Bu  m a q s a d n i   a m a lg a  
oshirishda  z a m o n a v iy   axborot  texnologiyalari:  darslik lar  va  b o s h q a  
bosma  nashrlar,  o ‘rganilayotgan  materialni  k o m p u t e r t e l e k o m m u n i k a t -  
siyalari  o rqa li  u z a tis h ,  v id e o ta s m a la r,  m u n o z a r a l a r   va  s e m i n a r l a r  
o'tkazish,  regional  va  milliy  televideniye  h a m d a   ra d io   o rq a li  o ‘quv 
dasturlarini  nam o y ish   etish,  kabelli  televideniye  va  ovozli  p o c h t a ,   ikki 
to m o n la m a li  videokonferensiyalar,  telefon  orqali  qay ta  a l o q a   b ilan  bir 
t o m o n la m a   videotranslyatsiya  va  b o sh q a la rn in g   xizm atiga  ta y a n ila d i. 
Masofali o ‘qitish o ‘qituvchilarga vaqtini tejashda qulaylik yaratadi,  asosiy 
faoliyatidan  a jra lm a g a n ,  ju m la d a n   u zoq  ra y o n la rd a   y a s h o v c h ila rg a  
o ‘qish  im konini  y aratadi,  o ‘quv  fanlari  erkin  ta n la n a d i,  fa n ,  t a ’lim  va 
madaniyat  m ash h u r namoyondalari bilan  m unosabatlar im k o n in i beradi. 
0 ‘quvchi  va  o ‘q ituvchila rning  faol  o ‘z a ro   m u n o s a b a tla r i,  m u s ta q il 
ish la sh n i  f a o ll a s h t i r i s h   va  o ‘q u v c h i i a r n i n g   m u s t a q i l   b i l i m   o l i s h  
ehtiyojlarini  qoniqtirishga  xizmat  qiladi.