Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат



Download 9,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet91/125
Sana12.04.2022
Hajmi9,49 Mb.
#547114
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   125
Bog'liq
Umumiy tilshunoslik (Ravshanxo\'ja Rasulov)

Мустахкамлаш учун саволлар:
1. Метод нима?
2. Методнинг кандай куринишлари мавжуд?
www.ziyouz.com kutubxonasi


3. Методика нима?
4.
Методология нима?
5. Методлар нечтага булинади?
Асосий тушунчалар:
1.Метод - объектив борлик предмет хддисаларини -
тадкикот манбаини илмий 
тахлил килиб, урганиб, унинг 
мохиятини, табиати ва таркибини аниклаш, 
муайян 
жихатларини, узига хос хусусиятларини топиш, очиш ва улар
хакида 
илмий 
хулосалар, 
умумлашмалар 
чикариш 
усулидир.
2.Методика 
-
тадкикотчининг 
тадкикот 
объектини 
текшириш усули, индивидуал 
иш 
олиб 
бориш 
методи, 
фактларни йигиш, тахлил килиб, умумлаштириш жараёнидир.
3.Методология - тадкикотчининг максади билан богланиб, 
тадкикот манбаини 
кандай тушуниши ва унга кандай усул 
билан ёндашиши - шу асосда объект юзасидан муайян назарий 
ёки амалий, мантикий (ички) ёки тавсифий (шаклий ташки) 
билимларни хосил килишидир.
www.ziyouz.com kutubxonasi


I. Диахрон тадкикот методлари
Диахрон тадкикот методлари микдоран чегараланган булиб, 
улар тарихан ташкил топганлиги, яъни кулланиш и га кура узок 
даврларга бориб такалиши -узок тарихга эгалиги билан 
ажралиб 
туради. 
Ушбу 
методлар 
жахон тилшунослиги 
амалиётида куп асрлардан бери тиллар табиатини, таркибини 
текширишда, 
тадкик 
ва тахлил 
килишда фаол хизмат 
килганлиги ва жахон тилшунос олимлари томонидан тула тан 
олинганлиги 
сабабли улар 
анъанавий1, яъни традицион 
методлар деб хам юритилади.
Хулоса шуки, диахрон методларда вакт, замон белгиси -
уларнинг тарихан утмишда юзага келганлиги тушунчаси мезон 
вазифасини утайди. Айнан мана шу жихатига кура биз уларни 
диахрон - тарихий (анъанавий эмас) методлар деб номладик.
Диахрон тадкикот методларига, асосан, куйидагилар киради:
1. Тасвирий метод.
2. К^иесий - тарихий метод.
3. Чогиштириш методи.
4. Тарихий - киёсий метод.
5. Типологик метод.
1. 
Тасвирий метод
Ж ахон тилшунослиги фанининг энг тарихий, энг кадимий ва 
энг дастлабки 
асосий, 
етакчи методи тасвирий 
метод 
хисобланади. Ушбу метод асосида кадимги араб, юнон, хинд, 
хитой ва рим каби тилларга оид асарлар - грамматикалар яра- 
тилган булиб, улар тасвирий характер га эгалиги билан ажралиб 
туради.
Илдизлари XIX асрнинг охирлари, XX асрнинг бошларида 
шаклланган Москва (формал) лингвистик мактабига (буюк 
намояндалари 
Филипп 
Фортунатов, 
Алексей 
Шахматов, 
Алексей 
Пешковский, Виктор Виноградов) бориб такалган,
1 Анъанавий (традицион) методлар тушунчасига булган муносабат хакида каранг. 
Н. N e’matov. Уша асар, 121-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Николай Димитриев, Николай Баскаков, Евгений Поливанов, 
Александр Боровков, Андрей Кононовлар томонидан туркий 
тилшуносликка олиб кирилган тасвирий метод XX асрнинг 40- 
йилларидан бошлаб деярли хозиргача узбек тилшунослигида 
дарслик ва кулланмалар яратишда фаолият курсатмокда1.
Тасвирий методнинг асосий вазифаси шундаки, у муайян 
синхрон аспектга тегишли лисоний бирликларни, ходисаларни 
тасвирлаш, тавсифлаш жараёнида уларни тахлил килиб боради, 
тилдаги вазифасини, урнини, кулланишини, тузилишини, узига 
хосликларини аниклайди, умумлаштиради, хулосалар чикаради.
Масалан, мазкур метод асосида у ёки бу тилнинг товуш 
системаси, аникроги, товушларнинг талаффуз хусусиятлари
морфемалар таркиби, тузилиши, грамматик категориялар, 
лексик бирликлар, 
уларнинг шакли 
ва маънолари 
суз 
бирикмаси ва гап турлари - уларнинг тузилиши, мазмуний 
жихатлари, фаоллиги кабилар тадкик ва тахлил килинади.
Тасвирий метод асосида турлича тиллар га оид тасвирий 
грамматиклар, лугатлар-таълим системаси учун нихоятда зарур 
булган 
укуъ
адабиётлари-кулланмалар 
ва 
дарсликлар 
яратилмокда, 
монографик характердаги 
илмий 
тадкикот 
ишлари бажарилмокда.
Айни вактда тасвирий методнинг муайян кам^иликлари хам 
булиб, бу унинг “атомизми”, яъни атомистик хусусиятга 
эгалигидир. Бу холда муайян тилга оид аникланган ва 
тасвирланган 
ходиса 
(факт) 
алохида 
олиниши, 
узича 
урганилиши, бошка ходисалар (фактлар) билан богланмаслиги 
тушунилади. Вахоланки, тахлил килинаётган лисоний бирлик 
ёки ходиса бошка ёндош бирликлар, ходисалар билан боглик 
холда, узаро муносабатда олинганида, тадкик килинганида 
урганилаётган ходисанинг табиати, мохияти яна хам аник 
намоён буларди, унинг узига хосликлари купрок, якколрок 
вокеланади, юзага чикади. Демак, бу холда тахлил килинаётган 
ходиса 
хакидаги 
илмий 
ахборот, 
маълумот, 
назарий 
умумлашма, хулосалар яна хам чукуррок ва яна хам 
батафсилрок булади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Хрзирда тил ходисалари тадкикида тасвирий методдан 
фойдаланиш жараёнида лисоний тажриба (эксперемент) ларни 
куллаш оркали ушбу метод чукурлашиб, такомиллашиб 
бормокда. Бунда тажриба узига хос кузатиш жараёни, усули, 
йули сифатида хизмат килмокда.
Тасвирий метод уз фаолияти давомида лисоний ходисаларни 
тадкик килиш жараёнида уз таркибидаги муайян усуллардан -
«ички методлардан» фойдаланади. Айтиш мумкинки, бундай 
холда тасвирий метод умумийлик сифатида, муайян усуллар 
(ички методлар) эса хусусийлик сифатида вокеланади.
Тасвирий метод таркибидаги «ички методлардан» бири ку­
затиш усулидир. Бу жараёнда мулжалга олинган лисоний объ- 
ектлар, масалан, фонема, морфема, лексема, суз, суз бирикмаси, 
ran, матн кабиларнинг тилдаги хусусиятлари - вазифаси, 
кулланиши, тузилиши, ахамияти кабилар аникланади. Купинча 
уларнинг хар бири алохида олиниб, хар бирининг узига хос- 
ликлари, жихатлари урганилади. Демак, кузатиш жараёни тас­
вирий метод фаолиятидаги дастлабки зарурий боскич сифатида 
хизмат килади. Шунга кура ушбу боскич - кузатиш жараёни 
тадкикотчидан тил билимининг тулик, мукаммал булишини та- 
лаб килади. Бу эса уз навбатида урганилаётган ходисалар 
хакидаги фикрларнинг, хулоса-ларнинг илмийлиги, пухталиги, 
объективлигини таъминлайди.
Тасвирий методнинг навбатдаги усулларидан яна бири 
киёслаш дир. Бу холда киёслаш усули оркали бирдан ортик 
фактлар, яъни янги аникланган фактлар маълум булган фактлар 
билан узаро киёсланади, муайян илмий хулосалар чикарилади. 
Демак, киёслашда лисоний ходисаларнинг бирдан ортик 
булиши мухим хисобланади. Масалан, келишик кушимчалари- 
нинг, сифат даражаларининг, феъл замонларининг, ran тузили­
ши ва маъно турларининг узаро киёсланиши кабилар.
Тасвирий методнинг сифат жихатдан узгача ривожланган 
усулларидан яна бири таксономик усулдир. Таксономик усул 
асосида тиллар, тил фактлари, ходисалари илмийлик принципи 
нуктаи назаридан урганилади, тасниф килинади, бир ва бир 
канча тиллардаги ухшаш, умумий ходисалар киёсланади. Ушбу
www.ziyouz.com kutubxonasi


методнинг асосий вазифаси тил (ёки тиллар) системасини тас- 
вирлашдир. Шунга кура у тасвирий методдан, уз асосидан -
умумийликдан, фарк килади. Маълумки, тасвирий метод лисо­
ний ходисаларни муайян синхрон холатда олиб, урганиб, 
тахлил килиб, уларнинг хусусиятларини аниклайди. Таксоно- 
мик метод эса, айтилганидек, асосан тил системасини тасвир- 
лаш учун хизмат килади.Таксономик метод манбаларда струк­
турал метод сифатида бахоланади, берилади.

Download 9,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   87   88   89   90   91   92   93   94   ...   125




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish