Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат



Download 9,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet90/125
Sana12.04.2022
Hajmi9,49 Mb.
#547114
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   125
Bog'liq
Umumiy tilshunoslik (Ravshanxo\'ja Rasulov)

У Ч И Н Ч И КИ СМ
Т И Л Ш У Н О С Л И К Н И Н Г ТАДКИКОТ М ЕТОДЛАРИ
КИ РИШ
Метод хакида
Х^ар бир фан каби тилшунослик фани хам тарихий 
тараккиёти 
давомида 
лисоний 
ходисаларни 
урганишДа> 
тадкикот объектини (манбаини) илмий тахлил килиб, унинг ич- 
ки «сирларини», муайян жихатларини очишда, табиатини, тар- 
кибини аниклашда, илмий хулосалар чикаришда муайян метод­
лар асосида иш олиб боради. Бу - мутлако табиий. Чунки метод 
тадкикот 
манбаининг 
(объектининг) 
бирор 
жихатини, 
томонини (кисмини, булагини) урганиш, аниклаш, билиш 
усулидир. 
Бошкача 
айтганда, 
табиат 
ва 
жамият 
ходисаларининг, жараёнларининг мохиятини билиш, уларнинг 
узига 
хосликларини, 
жихатларини, 
белги-хусусиятларини 
аниклаш ва улар хакида объектив илмий-фалсафий гоялар, 
умумлашмалар чикариш факат муайян тадкикот методлари 
фаоллигида, уларни куллаш оркали амалга ошади. Демак метод 
фаннинг мавжудлиги, унинг ажралмас таркибий кисми, 
мантикий 
булаги 
(компоненти) булган илмийлик деган 
тушунчага 
хизмат 
килади. 
У фан 
илмийлигини, 
фан 
тараккиётини 
таъминлайди, 
фаннинг ижтимоий 
онгнинг 
кудратли бир кисми, тури эканлигини асослайди, унга хизмат 
килади.
Айтиш мумкинки, хар бир фан муайян илмий-назарий 
хулосалар чикаришда, таълимотлар яратишда бевосита асос 
булиб хизмат килувчи катор фактлар, ходисаларга эга 
булишидан ташкари у ушбу фактларни тадкик ва тахлил 
килувчи методларга хам эга булиши шарт. Демак, хар бир 
фаннинг мавжудлиги, хулосалари, фаоллиги унинг тадкикот 
объекта (манбаи), тадкикот максади ва, айни вактда, тадкикот 
методлари билан белгиланади, улчанади. Шундай экан, фанда- 
ги илмийлик принципи учун хизмат киладиган метод нима?. 
Метод термини нимани англатади?, нимани ифода этади?, де­
ган саволнинг тугилиши мантикийдир, табиийдир.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Метод этимологик жих,атдан грекча methodos сузидан олин- 
ган булиб, “тадкикот”, “урганиш” деган маънони англатади.
Метод билиш назариясига кура вокеликка ёндашиш - таби- 
ат, жамият ва фикрлаш жараёнини - тафаккурни билиш усули- 
дир. Бинобарин, метод ушбу фалсафий маънода объектив 
вокеликнинг хар кандай ходиса ва жараёнларини билиш, ту- 
шунтириш ва талкин килиш йулидир. Айни вактда метод уму­
мий - фалсафий маънода кулланишдан ташкари у тор (хусусий) 
маънода хам кулланиш имкониятига эга. Бу холда у муайян 
фанга оидлиги билан, айни фаннинг тадкикот объектини 
(манбаини) тахдил килиш билан мухим ахамиятга эга булади. 
Демак, метод махсус, хусусий, со^авий метод сифатида турлича 
фанларда турлича булиши билан ажралиб туради. Бошкача айт- 
ганда, метод умумий 
ва хусусий, фалсафий ва сохавий 
куринишларга эгалиги билан характерланади.
Хуллас, метод мохиятан фалсафий ва фанга оид «курол» 
сифатида мавжудлиги билан узаро диалектик муносабатда, 
богликликда булади.
Фалсафий метод барча фанларга хослиги, барча фанлар учун 
умумийлиги билан нисбий мустакиликка, алохидаликка эга 
булиб, у диалектик метод номи билан юритилади. Мазкур 
метод муайян фаннинг илмий-тддкикот методидан фаркли 
узининг кенг камровлиги, барча фанлар доирасида иш олиб 
бориши билан алохида мухим ахамиятга эгадир. Проф. X,- 
Неъматов таъкидлаганидек, “...диалектик билиш тадкик манбаи 
мохиятига боскичма-боскич узлуксиз 
чукурлаша 
бориш, 
соддарок (оддийрок) мохиятдан мураккаброгига караб силжиш 
демакдир”1. Шунингдек, айни методнинг кайд этилган мухим, 
асосий жихатлари каторида унинг илмий изчиллик принципига 
катъий амал килиш гояси хам туради. Айтилганларга кура 
диалектик метод жамики фанлар учун методология-методо- 
логик асос вазифасини утайди. Бошкача айтганда, умумфал- 
сафий метод - диалектик метод махсус илмий методларга, яъни 
турли фанларга оид методларга таъсир килувчи умумий
1 Hamid N e’matov. Ilmiy tadqiq metodikasi, metodologiyasi va metodlari.- Buxoro,2006,
119-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


таълимот булгани учун уни методология, яъни илмий тадкикот 
усули булган методлар хакидаги таълимот деб юритадилар1.
Аммо хозирги кунда (даврда) методология, илмий тадкик 
методологияси маълум бир фанда кулланиладиган хилма-хил 
методлар, тахдил усуллари хакидаги таълимот эмас, балки 
тадкикотчининг тадкик манбаини, объектини кандай тушуниши 
ва унга кандай ёндашиши, тадкикотдан кандай максадни 
кузлаши, бошкача айтганда, тадкикотчининг дунёкараши 
назарда тутилади2. Аник айтадиган булсак, методология, 
биринчидан, тадкикотчининг уз тадкик манбаи хакида кай 
турдаги билимларни хосил килишга интилиши, билишнинг 
кайси тури билан шугулланишдир. Маълумки, фалсафада нарса
- урганиш объекти хакида тадкикотчи икки турдаги билимлар 
хосил килиши мумкин:
а) фахмий (хиссий, эмпирик...) билимлар;
б) идрокий (акдий, мантикий, назарий, теоретик...) билимлар.
Хдр бир турдаги билимни хосил килиш йул, восита ва
усуллари хам, максадлари хам бошка-бошкадир.
Иккинчидан, тадкикотчининг тадкики манбаи 
нарсага 
кандай 
усул 
билан 
ёндашишидир. 
Фалсафада 
нарсага 
ёндашишнинг икки усули бор. Улар:
а) метафизик (номиналистик) ёндашув;
б) диалектик ёндашув.
Метафизик ёндашувнинг хам, диалектик ёндашувнинг хам 
(нарсани метафизик ёки диалектик тушуниш ва талкин 
этишнинг) уз тамойиллари бор. Тадкикотчи илмий тадкик 
жараёнида шу тамойилларга таяниб, тадкикот олиб боради.
Учинчидан, тадкикотчининг материалистик ёки идеалистик 
(рухоний) нуктаи назарда туриши ва шу нуктаи назардан туриб, 
илмий тадкикни олиб боришидир3.
Эслатамиз, хар бир метод - хох У фалсафий (умумий) метод 
булсин, хох У фанга оид (хусусий) метод булсин, хар бирининг 
иш олиб бориш, иш юритиш методикаси, тадкикот манбаини,
1 С.Усмонов. Умумий тилшунослик, 176-бет.
2 Кар: Н. N e’matov . Уша асар, 68-бет.
3 Кар: Н. N e’m atov. Уша асар, уша бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


объектини (предметини) текшириш усули булади. Демак, 
илмий-тадкикот методидан муайян иш олиб бориш методикаси 
фаркланади. Бошкача айтганда, метод вокеликни, объектни 
(пред метни), хдцисаю жараёнларни - хакикатни билиш, 
аниклаш йули булса, методика шу йулни очиш ва куриш 
куролидир. Методика олимнинг амалий равишда ишлаш систе­
маси булиб, у фактларни туплаш, урганиш, умумлаштириш 
усулларини назарда тутади1 . Бошкача айтганда, методика тил 
ва нутк бирликларини умумлаштириш, тахлил килиш, тасниф 
килиш, карталаштириш, амалда синаб куриш йуллари билан 
максадга етишдир2 .
Тилшунослик фани хам узининг катор илмий-тадкикот ме- 
тодларига эга булиб, бу тилнинг ута мураккаб ижтимоий- 
тарихий, ижтимоий-психик, ижтимоий-индивидуал, ижтимоий- 
физиологик ходиса эканлигидан келиб чикади. Шунга кура 
тилни тадкик килувчи лисоний тадкикот методлари хам турли- 
туманлиги билан ажралиб туради.
Айни вактда методлар кандай, канака метод булишидан, 
качон 
яратилган 
ёки 
качон 
яратилишидан, 
микдорий 
белгиларидан, тузилишидан катьий назар уларнинг барчаси бир 
максадга 
(стратегияга) 
яъни 
лисоний 
ходисаларнинг 
мохиятини, яширин имкониятларини, “сирларини” очиш, 
аниклаш, топиш ва шу асосда илмий - назарий, фалсафий 
хулосалар чикаришга каратилган. Лисоний тадкикот методлари 
объектнинг характеридан, тадкикот максади 
ва тилшунос 
томонидан танланган тадкикот аспектидан келиб чиккан холда 
нафакат турлича булади, балки, вазифасига кура, лисоний 
материалнинг тадкик килиш жихатига караб, узгариб туради. 
Масалан, 
нотаниш 
тиллардаги 
матнларни 
«очиш»да 
кулланувчи алохида методлар, тил товушларининг фонетик 
хусусиятларини урганувчи махсус методлар, дала амалиётида 
тил материалларини йигувчи методлар, лисоний социологик 
(лингвосоциологик) методлар ва б. Демак, тилнинг хар бир
1 С.Усмонов.Уша асар, уша бет.
2 А.Шерматов. Б.Чориев. «Умумий тилшунослик» курсидан мустакил ишлар. 
Т., 1989,70-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


жихдтини, 
томонларини, 
хусусиятларини 
унинг 
бутун 
мураккаблиги 
билан текширишда турлича методларнинг 
булиши, фаоллик курсатиши мутлако табиий, нафакат табиий, 
балки мутлако зарурий, конуний холдир.
Шу уРинда проф. X,. Неъматовнинг куйидаги фикрини 
келтиришни лозим топдик: “...тадкик методлари хам фан 
тарихида бир-бирини алмаштириб туради. Бир метод асосида 
очилган 
конуниятлар 
бошка 
бир 
методдан 
аникланган 
хукмларни рад ва инкор этган холларда хам бундай инкорни 
тугри - диалектик тушунмок лозим - бу катъий, мутлак инкор 
эмас, балки нисбий, диалектик инкор - инкорнинг инкори, 
нарса мохиятига чукурлаша боришнинг бир боскичидир холос. 
Буни бир оддий хаётий мисол билан тушунтиришга интиламан. 
Тилнинг турли кирралари хакида турли усуллар (методлар) 
билан хосил килинган билимлар ва очилган конуниятлар бир 
катта бинонинг олд, орка, ён, уст томонларидан олинган 
суратлари билан киёсланиши мумкин. Бу фотосуратлар бир- 
бирига мутлако ухшамаса-да, уларнинг барчаси битта зотда -
бир бинонинг шаклида бирлашади; бу фотосуратлар бир- 
бирини тулдириб, бино шакли хакида билимларимизнинг 
мукаммал булишига хизмат килади. Бинонинг турт томонидан 
суратини чизган олимларнидг бирортаси хам хато ёки нотугри 
иш килмаган. Хатога бинонинг бир томонидан олинган 
тасвирини (тилнинг бир кирраси хакида маълум бир метод 
билан 
урганиладиган 
конуниятни) бинонинг узи 
билан 
тенглаштиришдадир - ким бунга йул куйган булса, албатта, 
хато килган булади” 1.
Тилшунослик фанида мавжуд - амалдаги методлар иккита:
1. Диахрон тадкикот методлари.
2. Синхрон тадкикот методлари.

Download 9,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   125




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish