Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат



Download 9,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet92/125
Sana12.04.2022
Hajmi9,49 Mb.
#547114
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   125
Bog'liq
Umumiy tilshunoslik (Ravshanxo\'ja Rasulov)

Мустахкамлаш учун саволлар:
1. Нима учун диахрон тадкикот методлари дейилади?
2. Диахрон тадкикот методларига кандай методлар киради?
3. Тасвирий метод кандай метод?
4. Тасвирий метод уз таркибига кандай усулларни олади?
Асосий тушунчалар:
1. 
Диахрон тадкикот методи - тарихий метод булиб, тарихан 
ташкил топганлиги билан, кулланишига кура узок у™ иш 
билан богланишига 
кура узига хосдир, уларда вакт, замон 
„белгиси мезон вазифасини утайди.
2. 
Тасвирий метод - лисоний бирликларни синхрон нуктаи 
назардан текширади, урганади. Уларнинг тилдаги вазифаси, 
тузилиши, кулланиши 
кабиларни аниклайди, тавсифлайди, 
илмий баёнини, “шархини” беради.
2. Киёсий - тарихий метод
Киёсий - тарихий метод лингвистик методларнинг энг 
фаоли, энг асосийси, энг куп хизмат киладигани сифатида 
жахон тилшунослиги тарихида алохида ахамиятга эгалиги 
билан ажралиб туради.
Ушбу метод XIX асрнинг бошларида - биринчи чорагида 
санскрит (кадимги хинд адабий тили)да яратилган ёзма 
манбалар тилини (ёзма нуткни) урганиш, уни Европа тилларига
www.ziyouz.com kutubxonasi


киёслаш, 
улар 
орасида умумийлик-ухшашлик борлигини 
аниклаш натижасида юзага келди.
Киёсий - тарихий метод асосчилари: Франс Бопп (1791- 
1867); Расмус Раск (1787-1832); Якоб Гримм (1785-1863); Алек­
сандр Востоков (1781-1864)лардир.
К^иёсий - тарихий метод асосчилари - уз асарларида мазкур 
методдан фаол фойдаланган ушбу олимлар, хинд ва катор Ев­
ропа тиллари тарихан битта асос, умумий тилдан - бобо тилдан 
(праязыкдан) ажралиб чиккан, ушбу тилнинг булиниши, турли 
томонларга таркалиши натижасида юзага келган, шаклланган 
деган гояни илгари сурадилар. Демак, ушбу тиллар, яъни хинд 
(санскрит) ва катор (Европа, масалан, грек) тиллари орасида 
оилавий 
муносабатларга ухшаш кариндошлик алокалари 
мавжуд булиб, 
тиллараро 
у ^ а п ш и к
Шу карин-дошлик 
алокаларининг натижаси эканлиги табиий холдир1. Хуллас, 
киёсий-тарихий метод асосчилари мазкур метод битта бобо 
тилдан пайдо булган, келиб чиккан тилларни, демак, узаро 
кариндошлик 
муносабатидаги 
тилларнинг 
ходисаларини, 
бирликларини - суз ва кушимчаларни, уларнинг шаклларини, 
киёфасини тиклашга хизмат килишини таъкидладилар. Бунда 
киёсий - тарихий метод оркали кариндош тилларга, масалан, 
кадимги хидд (санскрит) ва юнон тилларига оид ёзма, ёдгор- 
ликлардаги тил материаллари, аникроги, дастлаб сузларнинг 
талаффузи хамда маъноси кандай булганлиги аникланар, 
шундан сунг улар киёсланар эди. Натижада тахлил килинаётган 
сузнинг энг кадимги шакли (этимологик шакли) - ташки 
томони (киёфаси) хамда ички томони - маъноси (этимологик 
маъноси) хакида маълумот берилар эди. Масалан, Ф.Бопп 
кадимги Хинд - Европа тилларида феълларининг тусланишини 
(парадигмасини) таккослаб, киёслаб урганиши натижасида бу 
тилларнинг кариндош эканлигини исботлаб берди. Х,инд -
Европа тилларида флексиянинг юзага келиши тарихини 
урганиб, тилшуносликда «агглютинация» назариясини яратди.
Я. Гримм эса киёсий-тарихий метод оркали герман тиллари 
билан Х,инд-Европа тилларининг товуш системаси уртасида
www.ziyouz.com kutubxonasi


ухшашлик борлигини аниклаб, «Гримм конуни»ни яратди. Бу 
конунга 
биноан 
Хинд-Европа 
тилларидаги 
жарангсиз 
портловчи [р, f, к] товушларига герман тилларидаги жарангсиз 
сиргалувчи [f, q, h] товушлари мос келади. Хинд -Европа тил­
ларидаги жарангли портловчи [b, q, d] товушлари герман тил­
ларидаги [р, t, к] жарангсиз портловчи товушларга мосдир1 .
Юкорида айтилганлардан келиб чикиб, куйидаги мухим 
хулосага келиш мумкин: 1. Узаро кариндош тиллар орасида 
товуш мос келиш катъий конунлари мавжуд булиб, бу 
конундан хар бир мустасно (чекиниш - Р. Р.), албатта, 
шархланиши лозим. 2. Тилларнинг узаро кариндошлиги мана 
шу товуш мос келиш конунлари ва тиллараро умумий кадимий 
узаклар (асослар - Р. Р.) асосида белгиланади2.
Демак, киёслаш учун фактлар факат кариндош тиллардан -
генетик тенгликка эга булган тиллардангина олинади. Масалан: 
русча ц в е т о к , полякча k w i a t о к «гул»; форсча нов (нов), 
русча н о в (ый), немисча 
н е й , инглизча new «янги», грекча 
p a t e r , p a t r o s , лотинча p a t e r , санскритча 
р i t а г, 
немисча vater, форсча п а д а р, русча п а п а , хиндча б о б о
«ота» демакдир3.
Маълум булдики, киёсий-тарихий метод асосида тадкикот 
ишлари олиб борилганда,
1) икки ва ундан ортик тилда мавжуд бир-бирига ухшаш 
ходисалар киёс килинади;
2) киёслаш оркали айни жараёнгача маълум булмаган 
лисоний бирликларнинг (масалан, морфема ва сузларнинг) 
тарихий киёфасини кайта тиклашга эришилади4.
Киёсий - тарихий методнинг кулланиши натижасида унинг 
бажарилиши, амалга оширилиши мумкин булган туртта тури 
вужудга келди: а) киёслаш учун материал туплаш; б) катор 
киёсланадиган бирликларни белгилаш ва уларни айнан бир 
нарса деб хисоблаш; в) фонетик узгаришларнинг нисбий 
хронологиясини белгилаш; г) архетип реконструкциясини

Р.М.Венцкович, 
А.Я.Шайкевич. 
История 
языознания.Ч.1.-М., 
1968; 
А.Баскаков,А.С.Содиков,А.А.Абдуазизов. Умумий тилшунослик.-Т., 1979, 120-бет.
2Н. Ne’matov . Уша асар, 127-бет.
3 Кар:С.Усмонов.Уша асар, 178-бет.
4 Кар: С.Усмонов. Уша асар, 177-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


аниклаш (суз ва морфемаларнинг энг кадимги шакли ва 
маъноларини тиклаш)1.
Эслатамиз, киёсий - тарихий метод асосида одатда узаро 
кариндошлик 
муносабатида 
булган 
тилларнинг 
киёсий 
фонетикаси ва киёсий морфологияси яратилади. Суз ясаш 
масалалари хам бу метод асосида тахлил килиниши мумкин. 
Аммо киёсий лексикология, семантика ва синтаксис сохаларида 
киёсий-тарихий метод кам махсул булади2.
Хуллас, киёсий - тарихий метод асосан Хинд-Европа тилла- 
рига нисбатан кулланиши билан ва у Х,индистондан - Европа- 
гача булган тилларни киёслаш ва энг кадимги шаклларини тик­
лаш учун хизмат киладиган киёсий-тарихий тилшуносликнинг
-
компаративистиканинг 
жахон тилшунослиги тарихида 
мустахкам урин эгаллашида пойдевор вазифасини утади.
Шу уринда умумлаштирувчи мухим хулоса сифатида X,. 
Неъматовнинг куйидаги фикрини келтирамиз: “Европа фанида 
Европада 
хакикий 
илмий 
тилшунослик 
шу 
методнинг 
шаклланиши ва ривожланиши билан боглик деб саналади. Бу 
бежиз эмас - тилшуносликнинг барча замонавий йуналишлари 
шу методнинг у ёки бу куринишда узгартириш асосида 
шаклланган 
ва 
ривожланган. 
Жумладан, 
структурализм 
асосчилари деб саналадиган Фердинанд де Соссюр ва Иван 
Бодуэн де Куртене шу йуналишнинг ёш грамматиклар 
тармогидан етишиб чикканлар. Филипп Фортунатов номи 
билан боглик булган формал тахлил йуналиши хам уз 
максадини шу тилшунослик намояндаларидан олади.
Туркийшуносликда В. В. Радлов мактаби номини олган 
киёсий-тарихий тилшунослик бу методнинг ёш грамматиклар 
йуналиши тамойиллари билан иш курган”3.
М устахкам лаш учун саволлар:
1. Киёсий-тарихий метод кандай метод?
1 Кар:Общее языкознание. М., 1973, 81-бет.
2 С.Усмонов.Уша асар, уша бет.
3 Н. Ne’matov . Уша асар, 128-бет.
www.ziyouz.com kutubxonasi


2. Киёсий-тарихий метод асосчилари кимлар? ва улар кандай 
гоя ни ил гари сурдилар?
3. Киёсий-тарихий метод асосида кандай муносабатдаги 
тиллар урганилади? ва кандай натижаларга эришилади?
4. 
Киёсий-тарихий 
метод 
кайси 
тилшуносликнинг 
яратилиши ва шаклланишида 
пойдевор вазифасини утади?

Download 9,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   125




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish