Узбекистон ре с п у б л и к а с и олий ва у р т а махсус т а ь л и м вазирлиги д и л о ро м ёрм атова



Download 12,02 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/108
Sana25.02.2022
Hajmi12,02 Mb.
#270107
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   108
Bog'liq
tdau-2-113

к$фикхонаси, 
2 та истирохат боги, 8 та даволаш буюртмаси, 2 та Табиий 
ёдгорлиги сифатида, 4 та ботаника боги, 2 та зоология истирохат боги, 
8 та дам олиш, даволаниш худуди ва 268 та канал 
ва 
коллекторлар 
химояланиб келинади.
Давлат кадастрига мувофик чикиндиларни кумадиган ва йук ки- 
ладиган жойлар алохида белгиланиб, ахоли яшайдиган жойлардан 
узокда жой ажратилди. Улар жумласига 171 та уй рузгор чикиндилари 
ва 13 та захарли моддаларни кумадиган жойлар киради. Кейинги пайт- 
ларда Республиканинг купгина худудларида атмосфера бассейниниг 
ифлосланиш даражаси урганиб келинмовда. Маълумотларга кура, 5ф- 
ганилган 23 жойдан 14 тасида хаводаги инфедиентлар микдори меъёрга 
тугри келди. Саноати ривожланган Ангрен, Бекобод, Гулистон, Денов, 
Муборак, Наманган, Нуробод, Самарканд, Китоб, Урганч, Чирчик, Ку- 
васой, Янгийул, Сариосиё ва Шахрисабз шахарлари шулар жумласига 
киради.
Табиатни асраш Давлат кумитаси ва Узгидромет станцияси маълу- 
мотларига 
Караганда 
ичимлик 
сувларининг 
сифати жуда кувонтирарли 
эмас. Амударё, Сирдарё, Сурхандарё, К^ашкадарё ва Зарафшон дарё- 
сининг сувлари таркиби жуда куп узгаргани йук, бу дарёлар суви 
тозалигига кура 3-синфга киради. Корасув канали суви таркибида олти 
валентли хром ва мис микдори рухсат этилган меъёридан юкори эмас. 
Сувдаги азот нитрати меъёри рухсат этилган меъёридан янада пастга 
тушди.
Юкоридаги маълумотлар Республикада атроф-мухитни саклаш ва 
асраб-авайлаш хамда табиий захиралардан фойдаланиш борасида маъ- 
лум ишлар килинаётганини билдиради.


Республикаларда кейинги вактларда саноат корхоналари ва маши- 
налар сонининг кескин купайгани саноат экологиясига хам катта 
эътибор бериш зарурлигини курсатади. Саноат экологиясини иктисодий 
бурилишлар ва табиатдан фойдаланувчиларнинг молиявий сармоя- 
ларисиз тасаввур килиб булмайди. Она табиатни албатга антропоген ва 
техноген омиллар таъсиридан саклаш учун Давлат томонидан ишлаб 
чикдлган ишчи дастурга амал килиш лозим.
Саноат экологияси катта шахарларда сал эътиборсизлик килинса 
табиатда яшовчи инсонларга ва атмосферадаги хаво бассейнига, туп- 
рокка ва ичимлик сувларига жуда катта зарар етказади.
Экология - хозирги кунда маълум худуд ёки республика микиё- 
сидан чикиб умум башар муаммосига айланган, биз буни куйидаги 
муаммоларда куришимиз мумкин.
Бутун дунёдаги инсонларни безовта килаётган «Озон туйнуги» 
табиатни асрашда энг глобал муаммолардан биридир. Озон катлами 
калинлиги 3-5 мм булади, бу катлам ердан 17 км узокликда булиб, 
одамларни куёшдан келадиган ультрабинафша нурлардан химоя килади. 
Куёшдан келадиган нурлар тугридан-тугри утиб келса барча тирик 
организмларни халок килади. Озон катлами инсон учун нозик калкон 
булиб келган, аммо кейинги пайтда аклли инсон томонидан техноген 
омилларнинг ривожланиб бориши натижасида нозик калконда тешик 
пайдо килди. Антропоген таъсирида атмосферага катта микдорда 
фторли, хлорли газлар, фреонлар ва (NO2) азод оксидлари ташланади. 
Хозирги кунда озон тешиги Антарктидада кичикрок майдонда ва 
Арктикада хосил булди. Ш унингдек катта шахарлар устидаги озон 
катлами хам кун сайин юпкалашиб бормокда.
Иккинчи катта муаммолардан бири - бу кислотали ёмгирларнинг 
ёгиши хисобланади, инсонлар таъсирида атмосферага азот, углевод ва 
олтингугурт диоксидлари ва бошка газларнинг юкори атмосферадан 
ёгинлар натижасида ерга кайтиб тушади. Кислотали ёмгирлар каерда 
ёгмасин уша жойдаги тупрокларни захарли моддалар билан бойитиб, 
ту про к таркибида микроорганюмларнинг фаолиятини бузади, мазкур 
тупрокдан униб чиккан усимлик бу захарли махсулотларнинг бир кис- 
мини узи билан олиб чикади, шу тарика инсон организмига утиб огир 
касалликлар келтириб чмкаради. Шунингдек хайвонлар хам шу усим- -
ликларни истеъмол килгандан сунг уларнинг махсулотлари истеъмолга 
яроксиз булади ёки ноэкологик тоза махсулотлардан инсон организмига 
утади.
Кислотали ёмгирлар саноати ривожланган шахарларда куп учрайди, 
улар инсонларда нафас олиш йуллари, тери касаликкларини келтириб 
чикармовда, каерда атмосферага азот, углерод ва олтингугурт диоксиди 
тушган б^лса бундай ёмгирли хавода инсоннинг соглиги ёмонлаш- 
мокда. Донли экинлар, сабзавотларнинг хосили истеъмол учун яроксиз


булиб колади, кишлок хужалиги бу хилдаги ёмгирлардан катта зарар 
куради. Шунингдек барча турдаги металларни занглатади ёки корро- 
зияга учрайди.
Учинчи муаммо - «Парниковый эффект» ёки «парник эффекта» 
деганда карбонат ангидрид сакловчи калин газлар тутуни юкорига ку— 
тарилиб ерни ураб олди, куёш нурларининг очик космосга утишига 
тускинлик килади, натижада ерда хаво исиб боради ва иклим узга­
ришига олиб келади. Кейинги маълумотларга кура, 
якин 
келажакда (50— 
60 йил) Арктика ва Антарктида муз лари эриб Тинч океани ва Атлантика 
океани сувлари хажми тахминан 20 метр баландликка кутарилиши 
тахмин килинмокда. Океан сувларининг кутарилиши натижасида Евро­
па, Африка ва Австралиянинг бир катор киргокларини сув босади.
Табиатни энг куп мивдорда ифлославдиган воситалардан бири 
нефтни кайта ишлаш ва радиоактив моддаларнинг чикиндилари хисоб- 
ланади. Буларнинг таъсирида усимликлар флораси ва фауна тугридан- 
тугри нобуд булади.
Ер шарининг турли бурчакларида усимлик усадиган тупрокларнинг 
яроксиз холга келиши, сахроланиш, шурланиш, сувсиз-кургокчил ху- 
дудларнинг купайиб бориши, тонналаб кислород етиштириб берадиган 
урмонларнинг камайиб бориши, табиий боткокликларни куритнш та- 
биий^холатининг бузилишига олиб келади.
Узбекистонда энг катта экологик фожиа - Орол денгизининг хажми 
хисобланади. Орол денгизи хажми 67,5 кв. км дан 17,6 кв. км га кичрай- 
ди.
Бир пайтлар денгизда юзлаб катта пароходлар ва консерва завод- 
лари ишлаган булса, бугунги холат гоят аянчлидир. Орол денгизи сат- 
хидан учган тузлар Хоразм, ^оракалпогистон республикаси худудлар- 
даги шурланиш даражасини 75 % га ошириб юборди.
Бу ерларда ичимлик сувлари ифлосланиш меъёри юкори, дарё 
сувлари шурлиги сабабли барча кишлок хужалик экинлари хосилдор- 
лиги камайиб кетди. Етиштирилган кишлок хужалик махсулотларининг 
таркибида туз микдори юкори. Хоразм, К^оракалпогистонда болалар 
касалликлари ва ёш болаларнинг улими бошка вилоятларга нисбатан 
куп учрайди. Маълумотларга кура тугилган чакалоклар орасида му- 
тацияга учраганлар хам нисбатан куп.
Республикада я на бир экологик худуд бу Сурхондарё вилоятининг 
Тожикистон билан чегарадош худудлари Мирза Турсунзода шахридаги 
алюминий заводи атмосферага ташлаётган ифлос газлардан катта зарар 
курмовда. Бу ерларда маданий усимликларнинг деярли купчилиги ка- 
салликларга чалинган.
Корамолларнинг бузоклаши камайиб, одамларда рак, букок, касал­
ликлари хамда огиздаги тишларининг тушиб кетиши кузатилмокда. 
Алюминий заводи иш фаолиятни тухтатиш ёки уни бошка бир жойга


кучириш масаласи мутлок харакатсиз холда турибди. Алюминий заво- 
дидан Тожикистонлик ва Россиялик хамдустларимиз катта фойда олиш- 
мокда, у Узбекистонга катта иктисодий экологик зарар келтирмокда.
Атмосферага ташланган захарли газлар ичида
СО ва С 0 2 - 50 %
S 0 2Ba SO3 - 16 %
NOx (NO, N 0 2,N20 ) - 14 % куп учрайди.
Х,авога учувчи бирикмалар (метан, бензол, хлор, фтор, углеродлар- 
15 %) хисобланади.
Х,авода муаллак турадиган зарралар (чанг, коракуя курумлари, 
асбест, кургошин тузлари, мишьяк, олтингугурт кислотаси, нефть, диок- 
синлар) - 15% микдорда инсон организмига таъсир килади. Атмосфе- 
рада перекис водород, радиоактив моддалар (радон - 222, стронций -
90, плутоний - 239 лар) мавжуд булгани учун биз нафас олаётган 
хавони тоза деб булмайди. Турли хилдаги чикиндиларни ёкишдан энг 
зарарли ёки супер экотоксинли газлар кжори харорат натижасида хосил 
булади.
Бутун дунё согликни саклаш ташкилоти томонидан табиатни иф- 
лослантирувчи моддаларнинг инсон организмига таъсирни куйидаги 
холда тасаввур килиш мумкин: органлар ва тукималарда ифлос мод­
даларнинг тупланиши организм хаёт фаолиятидаги — ►
узгаришлар 
касалликнинг физиологик белгилари------- ►
кассалик--------►
улим.
Атмосферага ташланган захарли моддалар ичида хавфлиси азот 
оксиди (N 02) хисобланади, бу турдаги захарли модда уз хажмига кура 
купрок ва азот оксиди тугридан-тугри озон катламини бузади, умумий 
шартли захарлилиги даражасига кура N 0 2 захарлилик коэффициента 20 
бирликни ташкил этади, олтингугурт оксиди - 12, карбонат ангидрид 
С 0 2 - 1 бирликка эгадир. Азот оксиди техноген омиллар томонидан энг 
куп ишлаб чикарилади, озгинаси хам куз ёки буруннинг шиллик ка- 
ватини зарарлайди, сал купрок булса бронхопневмония - органларни 
зарарлаб купроги упкани шиширади. Бундан ташкари азот оксиди 
организмда кон кйланишини ишдан чикаради. Олтингугурт оксиди хам
- нафас олиш йулларини зарарлайди.
Углерод монооксиди бу захарли моддалар ичида ута хавфлиси 
булиб, у хавода жуда кам микдорда булган такдирда хам инсонларни 
улимига олиб келади.
Инсоннинг захарланиши сув оркали хам юз беради, атмосферадаги 
захарли моддалар ёгинлар ва бошка таъсирлар билан окар сувга - ичим- 
лик сувига келиб тушади, натижада сув захарланади. XX аср бошларида 
сувни захарлайдиган моддалар сони бор йуги 17 та булса, хозир фанда 
сувни захарлайдиган моддалар сони 2.5 мингдан зиёд.


Озик-овкатлар таркибида нитратлар, пестицидлар, кислоталар, огир 
металларининг оксидлари, радиоактив ва канцероген моддалар мавжуд 
булса улар истеъмол учун яроксиз булади. Айникса темир йул ва катта 
магистраль йул якинида устирилган мева-сабзавотлар таркибида угле- 
водородлар концентрацияси, нитратлар ва огир металлар симоб, кад­
мий, кургошин куп булади.
1-жадвал
Атмосфера хавосининг инсон соглигига таъсири
Захарли моддаларнинг рухсат 
этилган меъёрилан ошганлиги 
(3 М Р Э)
Инсон организмининг холатлари
1
Узгариш йук.
2..... 3
Айрим курсаткичлар буйича узгариш
кузатилади.
4..... 7
Организмда узгариш сезилади.
8..... 10
Кунда учрайдиган ва учрамайдиган
Касалликларни учраши.
100
Организм каттик зах,арланади.
500
Захарланиш улимга олиб келади.
Экологиянинг келиб чикнш и, ривожланиш тарихи, 
максади ва вазифалари
Экология тушунчаси, Экология-тирик организмларнинг узаро ва- 
зифасн, максади х,амда улар яшаётган ташки мухдт билан алокаси ва 
тирик организмлар тизимидаги турли туман богланишларни ургата- 
диган фацдир. Бу фан-биология фанининг таркибий булаги булиши 
билан бир каторда кимё, физика, геология, урмончилик, дехкончилик, 
тупрокшунослик, математика ва бошка табиий фанлар билан чамбарчас 
богликдир.
Биринчи булиб «Экология»-атамасини немис олими Э.Геккель 
фанга киритди, бу атама тирик дунёнинг узини ураб турган мухдт билан 
узаро богликлигини ургатади. ЧДарвин таьрифи буйича «Яшаш учун 
курашиш шароитларини келтириб чикаради».
Экология фанининг урганадиган предмети - ти р и к организмлар, 
популяциялар, турлар, биотик ва биосферик дараж ада таш кил 
килинган экотизим ва унинг гаш ки дунё билан узаро алокасидир. 
Экологияни урганишнинг бош объекта экотизим ёки табиий комплекс- 
ларнинг бирлиги, тирик организмларнинг хосил булиши ва улар яшай- 
диган мух,итдир.
Экологиянинг бош вазифаси-табиат, жамият улар богликлигининг 
янги карашлари, кишилик жамиятини биосферанинг бир булаги экан- 
лиги бошкаларга ургатишдир. Аслида экологиянинг вазифаси турлича


булиб, экологик тизимларнинг умумий конуниятлар асосида ишлан- 
малар бериши, биологик хилма-хилликни урганиши ва уни саклаб ко- 
лиш, механизмни ишлаб чикиш, инсон таьсири натижасида кутиладиган 
хавф-хатарни бахолаш ва олдиндан кура билиш, табиий ресурсларни 
саклаб колиш, купайтириш ва ундан рационал фойдаланишдир.
З к о л о ги ян и н г Экология фанининг ривожланиши боскичма-ри- 
вожланиш боскич булиб утган асрнинг (XIX асрнинг) тарихи 60 йил- 
ларидан бошланади. Бу фан ривожланиши боскичма-боскич амалга 
ошиб борди, дастлаб экология биология фани бир булаги хисобланди, 
XX аср бошларига келиб бир катор фидоий олимларнинг мехнати 
оркали Ч.Адам ва А.Тенсли (АКД1), Ч.Элтон (Англия), В.Н.Сукачев ва 
В.И.Вериадский, А.Гумгольд, Ч.Дарвин, В.В.Докучаев, Г.Ф.Морозов, 
В.Н.Сукачев ва бошкалар табиатни ва ундаги тиркк организмларни 
урганиши оркали экология фани шаклланиб борди.
Узбекистонда хам бир катор олимлар бу фак ривожи учун К.З.Зо- 
киров, А.М.Музаффаров, Д.НДашкаров, Н.И.Гранитов, Т.Рахимова, 
П.Баратов, Н.Норбоев, А.Э.Эргашев, Б.Алиханов ва бошкалар экология- 
нинг илмий масалаларини уз асарларида баён килишди.
«Биосф ера» атамасини Ж.Б .Ламарк (1744-1829) биринчи булиб 
фанга киритди ва унинг маьноси хаёт таркалган жой ва ер юзасида 
булаётган хаётий жараёнларга тирик организмларнинг таьсири деб 
ифодапайди. Ж.Б.Ламаркдан сунг Э.Зюсс 1875 йилда (Австрия) «Биос­
фера» сузини иккинчи бор фанга киритиб унга аник таьриф беради ва 
Ерда таркагп'ан махсус кобик деб ифодапайди. Усимликлар, хайвонлар, 
турлар экологияси (популяция) хакида бир катор фккрлар шаклланди.
1930 йилларда инглиз олими Ч.Элтоннинг илмий ишлари асосида 
популяция экологияси вужудга келди, бу олим айрим индивидларни 
урганишда популяцияларни бирлик сифатида урганишни таклиф килди.
Экологияда яна бир тармок-тажрибавий экология XX асрнинг 30 
йилларида Г.Ф.Гаузе номи билан боглик булиб, туфелькалар устида 
тажриба олиб бориб «Тажриба экологияси» фанига асос солди.
1935 йил инглиз олими А.Тенсли Экотизим деган тушунчани ки­
ритди ва бу суз тезда уз урнини топди.
В.Н.Сукачев 1942 йил биогеоценоз тушунчасини илмий асослади, 
бу тушунча организмларнинг узлари яшаб турган мухитдаги абиотик 
омиллар билан узаро алокада эканлиги, барча организмлар ва анорганик 
мухитнинг богликлиги, табиатда модда айланиши ва энергиянинг хосил 
булиш биогеоценозининг асоси хисобланади.
Экотизимнинг ривожланиши В.И.Вериадский томонидан биосфера 
таьминотини экологик асосларда исботлаш имконини берди. Олимнинг 
фикрича биосфера глобал экотизим сифатида шаклланди, у экологик 
конуниятларга буйсунади, модда ва энергия балансларини бир х.олатда 
ушлайди.


1964 йилда халкаро биологик дастур кабул килинди, дастур асосида 
она сайёранинг максимал биологик хосилдорлиги ва демографик холат, 
ер шаридан фойдаланишга булган талаб олимлар томонидан урганиб 
чикилди.
Экология фани олимларнинг олиб борган ишлари асосида секин 
боскичма-боскич усиб, янги илмий тушунчалар билан бойиб борди. 
Экотизим, биоценоз ва биосфера хакида олимларнинг илмий ишлари 
натижасида фан сифати шаклланди. Бу пайтларда хали инсонлар узини 
табиатнинг хужайинимиз, биз табиатни бошкаришни урганишимиз 
керак деб хисоблардилар. XIX-аср охирлари ва XX аср бошларида яьни 
экологиянинг шаклланиш даврларида Ж.Б.Ламарк ва Т.Мальтус каби 
олимлар табиатга таьсир килиш натижасида ундан келадиган хавф хатар 
тугрисида инсониятни огохдантиришган эди.
Экологиянинг ривожланиши ва шаклланишида Ч. Дарвин органик 
дунёда эволюциянинг асосий конуниятларини исботлади, «Яшаш учун 
кураш», абиотик мухитда тирик организмларнинг узаро ва бир бири 
билан богликлигини асослаб берди. Эволюция жараёни хеч ким томо­
нидан бошкариб ва олдиндан куриб булмайдиган тасодиф мутация 
хамда табиий танлаш натижасидир. Х03ИРГИ замонавий эволюция аник 
ишончли илмий билимларга асосланади ва иш олиб боради.
Экология фанининг хозирги тармоклари киркдан зиёд, келажакда 
бу ракам янада купайиши аник. Х°зирча экологияни учта йирик тар- 
мокка булиб урганиш мумкин:
Умумий экология, тирик организмларнинг яшаш мухитини ва 
уларнинг узаро богликлик конуниятларини урганади;

Download 12,02 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   108




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish