Chizmachilik qogʻozi
– eng pishiq va qalin qogʻozdir. Matodan
tayyorlanadi, uning oliy navi qoʻlda tayyorlanadi. Undan bayramlar uchun qiziqarli
niqoblar tayyorlashda foydalaniladi.
Rasm qogʻozi
– ikki xil nomerli boʻlib, selyullozadan tayyorlanadi. Oliy
naviga 25% mato boʻlagi qoʻshiladi. CHizmachilik chizishda shuningdek, qoʻl
mehnati darslarida foydalaniladi.
Rangli va jiloli qogʻoz
– mehnat darslarida keng qoʻllaniladi. Turli xil
rangdagi muqovalash ishlarida va turli xil rangda qogʻozlar toʻplami chiqariladi.
Karton qogʻoz
– karton deb 1 kv m 250 grammdan ortiq boʻlgan qogʻozga
aytiladi.
Oq karton
– uni qirqish oson, oʻzi unchalik pishiq emas, tez sinadi. Bu
karton yelimni koʻp shimadi (koʻpincha yelimdan shishadi). Undan mayda
narsalarni muqovalashda foydalanish mumkun.
Sariq karton
– oq kartondan koʻra pishiqroq, egiluvchan, yaxshi qirqiladi,
yelimdan koʻtarilmaydi. Turli ishlarda foydalaniladi.
Kulrang karton
– oq va sariq kartondan pishiqroq, qirqish qiyin. Pichoq
karton massasidagi qumdan tez oʻtmaslashadi. Kartonning bu turidan oʻta
pishiqlikni talab qiluvchi narsalar tayyorlanadi.
Rangli karton
– bu yupqa, egiluvchan, sathiga turli rangda jilo berilgan,
ishlov berish oson va koʻrinishi chiroyli. Hajmi kichik narsalar, papkalar,
muqovalar tayyorlash uchun qulay boʻlgan karton turidir.
115
Taʼlim jarayonida oʻquvchilar turli qogʻozlarning asosiy jismoniy
xususiyatlari: rangi, qalinligi, zichligi, siyohni ishlatish xususiyati, sathining
xarakteri silliq, gʻadir-budurligi bilan tanishadilar. Baʼzi narsalarni tayyorlashda
bolalar yelimdan foydalanadilar. Demak, bolalar 1-sinfdayoq tayyor yelimlarning
asosiy xususiyatlari: yopishqoqligi, saqlanishi, yelimlashni oʻrganishlari kerak.
Qogʻoz va kartonga ishlov berish usullari unchalik murakkab emas, bolalar
ularni osonlik bilan oʻzlashtirib oladilar. Qogʻoz va kartonga ishlov berish
yuzasidan egallangan malakalar keyinchalik barcha mehnat turlari boʻyicha
texnologiya taʼlimida keng qoʻllaniladi. Qogʻozni buklash usullari. Qogʻozni teng
ikkiga buklash uchun qogʻoz stol yoki parta ustiga qoʻyiladi va oʻng hamda chap
qoʻl bilan qogʻozni oʻziga yaqin turgan tomonining ikki uchidan ushlab, uni pastki
uchlari bilan tenglashtiriladi. Bunda qogʻozning uchlarining qirrasi bir-biriga
toʻgʻri tushishi kerak. Ana shundagina qogʻoz qoʻl bilan tekislanib, uning boqilgan
chizigʻi ustidan tirnoq bosib yurgiziladi.
Qogʻozni boqilgan joyidan yirtish. Qogʻozni yirtishdan oldin, avval
ehtiyotlik bilan ochiladi, uning bir tomoni oʻng qoʻl bilan bosilib, chap qoʻl bilan
boqilgan chiziqdan sekin yirtiladi. Boʻgʻilgan chiziq ustiga chizgʻichni qoʻyib ham
qogʻozni yirtish mumkin. Qogʻozni boqilgan joyini pichoqda qirqish. Qogʻozni
buklab, tirnoq bilan bosib iz tushiriladi. SHundan soʻng uning buklangan chizigʻini
oʻng tomonga qilib stol ustiga qoʻyiladi, uning orasiga pichoqni tiqib yurgiziladi.
Qogʻozni qaychi bilan qirqish. Qaychi oʻng qoʻlda ushlanadi. Ish vaqtida
qaychini toʻgʻri ushlab, qirqilayotgan qogʻozni undagi kesish chizigʻi aniq
koʻrinishi uchun aylantirib turiladi.
Qogʻozni yopishtirish. Stolning ustiga gazeta yozib, uning ustiga kerakli
oʻlchamda qirqib olingan rangli yoki istalgan qogʻoz qoʻyiladi va moʻyqalam
yordamida oʻrtasidan chetiga avval chap, soʻngra oʻng tomonga qarab yelim
suriladi. Yelim tez, yupqa qilib suriladi. Yelim surilgan qogʻozni yopishtiriladigan
predmetning ustiga qoʻyib, uning ustidan gʻijimlanishlar boʻlmasligi uchun toza
mato boʻlagi bilan bosib tekislanadi.
116
Qogʻoz va kartonni oʻlchash usullari. Mehnat darslarida qogʻozni oʻlchash
usullari unchalik murakkab emas va ular matematika darslarida qoʻllanadigan
asboblar yordamida bajariladi. Birinchi navbatda bu oddiy chizgʻich, uchburchak
chizgʻich va sirkuldir. Qogʻoz va karton bilan ishlash darslarining asosiy
xususiyati shundaki, bu darsda buyumlarning umumiy koʻrinishidagi yigʻ ma,
chizma va buyumning namunasi yoki faqat texnikaviy rasm va chizmalardan
foydalaniladi.
Oʻqituvchi oʻquvchilarning yigʻma chizmani oʻqishga, chizma va
namunadan barcha detallarni, ularning oʻlchamini aniqlash va har qaysi detalni
mustaqil belgilab olishga oʻrgatadi. Oʻqituvchi oʻquvchilarga namuna va mehnat
darsidagi chizmani koʻrsatib, bolalar bilan maketni yasash uchun nechta detal
tayyorlash kerakligini, ularning oʻlchami shakli qanday boʻlishini aniqlaydilar.
Bolalar chizmaga qarab toʻgʻri toʻrtburchak, uchburchak shaklida ekanligini
aytadilar. Qogʻoz va karton bilan ishlash mashgʻulotlarida oʻquvchilar oldindan
quyidagicha tayyorgarlik koʻrishadi: stolning ustiga qogʻoz yozib, ish uchun
kerakli ish qurollari va materiallarni olib tayyorlaydilar. Har bir mashgʻulot oxirida
oʻquvchilar keyingi mashgʻulotda kerakli boʻladigan narsalarni yozib oladilar.
Oʻquvchilar ishlayotgan materiallarga tejamkorlik bilan munosabatda
boʻlishlari, oʻz ishini rejalashtira bilishlari, vaqtdan unumli foydalanishlari, shu
bilan birga ish joylarini toza va ozoda tutishlari, sinf xonasini tozalab qoʻyishlari
kerak. Barcha fanlarda qoʻllanilganidek, mehnat darslarida ham taʼlimning
koʻrsatmali vositalaridan foydalaniladi. Jumladan, mehnat darslarida turli xil
namuna, rasm, chizma, sxematik namuna, turli predmetlar shuningdek, texnik
vositalardan foydalaniladi. Yuqorida aytib oʻtganimizdek, “Qogʻoz va karton bilan
ishlash” mashgʻulotlarida oʻquvchilar qogʻozni buklash yoʻli bilan turli xil
narsalarning shaklini yasashni ham oʻrganib boradilar. Ana shunday mashgʻulotlar
davomida oʻqituvchi quyidagi koʻrsatmali qurollardan foydalanishi mumkin. SHu
bilan oʻquvchilar bu koʻrgazmalarni yasashning bosqichlariga rioya qilgan holda,
dars davomida yasalishini oʻrganib borishlari mumkin.
117
1. ”Lola“ koʻrsatmali quroli.
1-bosqich. Rangli qogʻozlardan kvadrat qirqib olinadi.
2-bosqich. Uning diagonallari boʻyicha buklab, buklangan doʻppi shakliga
keltiriladi.
3-bosqich. Buklashdan hosil boʻlgan uchburchakning pastki, asos
tomonidagi ikki uchi yuqoridagi uchinchi uchiga qarab, unga yetkazdirib
buklanadi.
4-bosqich. Xuddi shuningdek orqa tomondagi ikki uchi ham uchinchi uchiga
qarab buklanadi.
5-bosqich. Hosil boʻlgan shakl cheti qogʻozning oʻrtasiga, yaʼni hosil
boʻlgan chiziqqa tomon buklanadi. SHaklning orqa tomoni ham shunday
buklanadi.
6-bosqich. Oxirgi buklangan shakllarning har bir orqa tomoniga qaytarib
buklanadi. Buklangandan soʻng ularning uchlari bir biriga qaytarilib qayriladi.
Keyin shaklni pastgi ochiq tomonidan asta puflanadi. SHaklning yuqori qismidagi
uchlari esa orqaga qaytarib buklanadi. Natijada “Lola” shakli hosil boʻladi.
Lolaning bandini boshqa qogʻozni silindr shaklida oʻrab, uni lolaning pastki
puflangan qismiga kiritib qoʻyish bilan tugallash mumkin. Bu bandga lolaning
bargini, gʻunchasini ham yopishtirib qoʻyish mumkin. Maktabda muqovalash
ishlari. Kitobni qoʻlda muqovalashga aloqador barcha amaliy ishlar boshlangʻich
sinf oʻquvchilarining qoʻlidan bemalol keladi. Muqova ishlarini bajarishda
oʻquvchilar qogʻoz va kartonga ishlov berish (egish, qirqish), kartonga qogʻoz
yopishtirish,
ayrim-ayrim
varaqlarni
yopishtirish
kabi
malakalarini
mustahkamlaydilar. Ular kitobga muqova qilish usullarini oʻrganib, egallab borar
ekanlar, poligrafiya sanoatining tarmoqlaridan biri haqida bilim olib, muqovasozlik
ishining asoslari bilan tanishadilar. Muqova ishlash ishiga aloqador kasblar bilan
tanishadilar. Bundan tashqari bolalarga kitobga muhabbat, unga nisbatan tartiblilik
bilan munosabatda boʻlish singdiriladi. Muqova yasash ishlarini bajarish
jarayonidagi muqovani bezashda bolalardagi badiiy did, oʻlcham olish, qirqish va
egish ishlarida aniqlik va tartiblilik rivojlanadi. Kitoblarni tuzatishda ularni
118
ijtimoiy foydali mehnatga oʻrgatiladi. Kitoblarni tuzatish. Zararlangan sahifalarni
tiklash, yirtilgan joylarni yelimlash, hoshiyalarni mustahkamlash, toʻgʻrilash va
sahifa burchaklarini tiklash, chiqib ketgan sahifalarni mustahkam lash, yamoq
solishdan iboratdir. Kitobni taʼmirlash ishlarida odatda un kleysteridan
foydalaniladi. Sahifa yirtilgan boʻlsa, yirtilgan joylarning cheti nam tappon bilan
toʻgʻrilanadi, soʻngra yelim surtib, yirtiq boʻylab oʻng va chap tomonidan shaffof
qogʻoz tasmasi qoʻyiladi. Kitob sahifalarining buralib ketgan, ammo hali pishiq
boʻlgan uchlari nam tappon bilan toʻgʻrilanadi va soʻngra ogʻir buyum bilan
bostirib
qoʻyiladi.
Siyqalanib
ketgan
burchaklar
ikkala
tomondan
mustahkamlanadi. Sahifaning yopishmagan qismi yamoq solib toʻldiriladi. Kitobni
boshqa muqovaga qoʻshib, metall bilan mustahkamlanadi. SHundan keyin blokni
muqova ichiga qoʻyib, muqova yopiladi va blokning joylashishi tekshiriladi.
Blokning ustki yoki pastki qismi chetlari teng oraliqda, taxminan 3 mm muqova
ichiga kirib turishi kerak. Muqovani old tomonini pastga qilib qoʻyib ochiladi va
orqa tomondagi forzats qismiga yelim surtiladi va muqova yopiladi, bu operatsiya
old tomondagi forzatsda ham takrorlanadi. Kitob press ostida quritiladi.
Oʻqituvchi buyumni namoyish qilar ekan, uni tayyorlash uchun qanday
material va asboblar kerakligini aniqlaydi. Kerakli material oʻlchami, ishni bajarish
tartibi oʻquvchilar bilan birgalikda belgilanadi. Oʻzlariga tanish ishlarni
oʻquvchilar mustaqil, tanish boʻlmaganlarini oʻqituvchining tushuntirish va
koʻrsatmasi asosida bajaradilar. Oʻquvchilar faoliyatini faollashtirish maqsadida
ular materialni oʻlchash va hisoblash ishlarini mavjud muqova yasash qoidalari
asosida mustaqil bajarganlari maʼqul. Oʻqituvchi barcha vazifalar bilan bir qatorda
sanitariya-gigiyena, xavfsizlik texnikasi qoidalarini nazaridan chetda qoldirmasligi
kerak. Kitob uchun muqova tayyorlash Oʻqituvchiga tavsiya: Kitob insonlarning
maʼnaviy bilim oladigan va dunyo boʻylab qadr-qimmatini yoʻqotmaydigan
vositadir. “Kitob mening doʻstimsan”, “Kitob bilim manbayi” kabi naqllar bejiz
aytilmagan. Necha asrlar davomida kitob insonlarga ziyo tarqatadi. Oʻquvchining
darsliklari ham ana shunday bilim beruvchi vosita boʻlib hisoblanadi. Kitoblar
119
insonlarga koʻp yillar davomida xizmat qilishi uchun ularni asrab-avaylab
foydalanish kerak.
Qogʻoz va karton bilan ishlash darslarining asosiy xususiyati shundaki, bu
darsda buyumlarning umumiy koʻrinishidagi yigʻma, chizma va buyumning
namunasi yoki faqat texnikaviy rasm va chizmalardan foydalaniladi.
Oʻqituvchi oʻquvchilarning yigʻma chizmani oʻqishga, chizma va
namunadan barcha detallarni, ularning oʻlchamini aniqlashga va har qaysi detalni
mustaqil belgilab olishga oʻrgatadi. Oʻqituvchi oʻquvchilarga namuna va mehnat
darsidagi chizmani koʻrsatib, bolalar bilan maketni yasash uchun nechta detal
tayyorlash kerakligini, ularning oʻlchami, shakli qanday boʻlishini aniqlaydilar.
Bolalar chizmaga qarab toʻgʻri burchak, uchburchak shaklida ekanligini
aytadilar.
Qogʻoz va karton bilan ishlash mashgʻulotlari oʻquvchilar oldidan
quyidagicha tayyorgarlik koʻrishadi: stolning ustiga qogʻoz yozib boriladigan ish
uchun kerakli ish qurollari va materiallarni har bir mashgʻulot oxirida oʻquvchilar
keyingi mashgʻulotda kerakli boʻladigan narsalarni yozib oladilar.
Oʻquvchilar ishlayotgan materiallarga tejamkorlik bilan munosabatda
boʻlishlari, oʻz ishini rejalashtira boʻlishlari, unumli foydalanishlari shu bilan birga
ish joylarini toza va ozoda, sinf xonasini tozalab qoʻyishlari kerak.
Barcha fanlarda qoʻllanilgan mehnat darslarida ham taʼlimning koʻrsatmali
vositalaridan foydalaniladi. Jumladan, mehnat darslarida turli xil namuna, rasm,
chiziq sxematik namuna, turli predmetlarning shuningdek texnik vositalardan
foydalaniladi.
Yuqorida aytib oʻtganimizdek “Qogʻoz va karton bilan ishlash”
mashgʻulotlarida oʻquvchilar qogʻozni buklash yoʻli bilan turli xil narsalarning
shaklini yasashni ham oʻrganib boradilar. Ana shunday mashgʻulotlar davomida
oʻqituvchi quyidagi koʻrsatmali qurollardan foydalanish mumkin. SHu bilan
oʻquvchilar bu koʻrgazmalarni yasashi bosqichlariga rioya qilgan holda, dars
davomida yasashlari ham mumkin.
120
“Lola” koʻrsatmali quroli.
1-bosqich: Rangli qogʻozdan kvadrat qirqib olinadi. Uning diagonallari
boʻyicha buklab, buklangan doʻppi shakliga keltiriladi.
2-bosqich: Buklash hosil boʻlgan uchburchakning pastki, asos tomonidagi
ikki uchi yuqoridagi uchinchi uchiga qarab, unga yetkizdirib buklanadi. Xuddi
shuningdek orqa, tomondagi ikki uchi ham uchinchi uchiga qarab buklanadi.
3-bosqich. Hosil boʻlgan shaklda cheti oʻrtaga hosil boʻlgan chiziqqa tomon
buklanadi. SHaklning orqa tomoni ham shunday buklanadi.
4-bosqich. Oxirgi buklangan shakllarning har biri orqa tomoniga qaytarib
buklanadi. Buklangandan soʻng ularning uchlari bir-biriga qaytarilib qoʻyiladi.
Keyin shaklning pastki ochiq tomonidan asta puflanadi. SHaklning yuqori
qismidagi uchlari esa orqaga qaytarib buklanadi. Natijada “Lola” shakli hosil
boʻladi. Lolaning bandini qogʻozni silindr shaklida oʻrab, uni lolaning pastki,
puflangan qismiga kiritib qoʻyish bilan qilish mumkin. Bu bandga lolaning birgina,
gʻunchasini ham yopishtirib qoʻyish mumkin.
“Xoʻrozcha” koʻrsatmali quroli.
Yasash bosqichlari.
1-bosqich. Kvadrat shaklidagi rangli qogʻoz olinadi va uning barcha uchlari
kvadrat oʻrtasiga qarab buklanadi.
2-bosqich. Hosil boʻlgan kvadratning orqasi oʻchirilib, uning uchlari ham
kvadrat oʻrtasiga etkazib buklanadi. SHunday ish yana bir marta bajariladi.
3-bosqich. Hosil boʻlgan kvadratning uchlari oʻrtaga etkazib buklangan
tomonning orqasi oʻgiriladi va uning qarama-qarshi uchlaridagi shakllar,
toʻrtburchak shaklida tashqariga buklanadi.
4-bosqich. Kvadratning tashqariga buklanmagan ikki uchidan ushlab uni
tashqariga qaratib toʻntarilsa, “Xoʻrozcha” hosil boʻladi. Soʻngra hosil boʻlgan
shaklning bir uchini buklash bilan xoʻrozchaning tumshugʻini hosil qilish mumkin.
121
“Baliq” koʻrsatma quroli.
Yasalish bosqichlari.
1-bosqich. Kvadrat shaklidagi rangli qogʻoz olinadi. U bitta diagonali
boʻyicha teng ikkita buklanadi. Soʻngra yoyib uni bir uchi rangli tomondagi
diagonalga etkazib buklanadi.
2-bosqich. Hosil boʻlgan shaklning orqasi, qogʻozning rangsiz tomoni
oʻgiriladi. Ichkariga buklangan uchining ikki tomoni diagonalga etguncha
buklanadi.
3-bosqich. Xuddi shunday qolgan ikki tomoni ham diagonalga etkazib
buklanadi.
4-bosqich. Hosil boʻlgan shaklda tashqariga buklangan kvadratning uchta
uchidan ikkitasi yaʼni ichkariga buklangan uning ikki tomonidagi uchlari pastga
qaratib, uning qarshisidagi uchi esa avval chap tomonga, keyin shu buklangan
uchning oʻrtasidan oʻng tomonga qarab buklanadi. Hosil boʻlgan shaklni orqasiga
oʻgirib qaralsa “Baliq” hosil boʻladi.
“Stakan” koʻrsatmali quroli.
Yasalish bosqichlari.
1-bosqich. Kvadrat shaklidagi rangli qogʻoz olinib, uni bitta diagonali
boʻyicha teng ikkiga buklanadi.
2-bosqich. Hosil boʻlgan uchburchakni diagonalida uchlardan biridan uchi
uchburchakning shu uchi qarshisidagi tomonga yetguncha buklanadi.
3-bosqich. Diagonallardan uchlardan ikkinchisi ham qarshisidagi tomonga
etguncha buklanadi.
4-bosqich. Hosil boʻlgan shaklning yuqoridagi ikki uchidan biri buklangan
uchlar tomonga, ikkinchi uchi shaklning ichkariga buklanadi. Natijada “Stakan”
hosil boʻladi.
Shunday qilib har bir shaklning tuzilish bosqichlari toʻgarak asosida
bajarilishi koʻrsatiladi. Bajarilgan shakllarning mazmuni haqida gapiriladi. Bu
shakllar ertak, hikoya ishtirokchilari yoki qahramonlari sifatida foydalanish
mumkinligi tushuntiriladi.
122
Do'stlaringiz bilan baham: |