Сўнгги йилларда дунёда фавқулодда вазиятларнинг сони ва қамрови ошиб бораётганлиги кузатилмоқда

2.3. Ўқувчиларда хавфсизлик маданиятини шакллантириш йўллари
Инсон ҳаётига хавф солувчи турли авария, ҳалокатлар, табиий офатлар, эпидемиялар, оммавий тартибсизликлар, террорчилик ҳаракатлари ва уларнинг оқибатида рўй бераёгган иқтисодий зарар ҳамда фавқулодда вазиятларда инсонларнинг қурбон бўлиши сонини камайтиришнинг ягона йўли фавқулодда вазиятларда тўғри ҳаракат қилиш қоидаларига ўргатишдан иборатдир.
Фавқулодда вазиятлар содир бўлишини олдиндан кўра билиш,
хавфли вазиятларда саросимага тушмай, тўғри ҳаракат қилиш ҳамда атрофдагиларга ўз вақтида ёрдам бера олиш тайёргарлиги умумий ўрта таълим мактабларида фанлар таркибига интеграцияланган
“Ҳаёт хавфсизлиги асослари” курси орқали амалга оширилади. Мазкур дарсларнинг ўқув дастури ишлаб чиқилган бўлиб, мавзуларни ёритиш
1-синфдан бошлаб 11-синфга қадар “оддийдан мураккабга” тамойили асосида давом этади.
Ушбу дастур фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилиш, ўқитиш тизимини такомиллаштириш учун умумий ўрта таълим мактаб ўқувчиларига амалий ёрдам кўрсатишга мўлжалланган бўлиб, унда хавфсизлик асосларини шакллантириш самарасига таъсир этувчи омиллар ҳамда талаблар акс эттирилиб, соатлар тақсимотида фавқулодда вазиятларни юзага келишида ҳудудларни хусусиятлари, ҳаёт хавфсизлигига оид мавзуларни узвий ва узлуксизлиги, хавфсизликни таъминлашнинг асосий воситалари, фанлараро алоқа ва ўзаро имкониятлари, ўқувчиларда хавфсизлик тушунчалари ва кўникмаларини шакллантиришга эътибор қаратилиб, машғулотлар орқали ўқувчиларга етказиб бериш назарда тутилган.
Барча синф ўқувчилари учун ёшларига мос равишта хавфлар
ва улардан ҳимояланиш ҳамда фавқулодда вазиятларда тўғри ҳаракат қилиш бўйича барча маълумотлар берилган. Бу дастурни барча умумтаълим мактабларига жорий этиш орқали ўқувчиларда хавфлар
ва улардан ҳимояланиш кўникмаларини шакллантиришга эришамиз аммо айнан дарсликларда хавфсизлик маданиятини шакллантиришга оид алоҳида мавзуларни киритиш мақсадга мувофиқ.
Албатта, хавфсизлик маданиятини ривожлантириш таълим соҳасида устувор ўринни эгаллаши керак.
Ўқувчиларни хавфсиз ҳаётга тайёрлашда жамиятнинг эҳтиёжларига мувофиқ, педагоглар томонидан ҳам назарий ҳам амалий таърафдан янада хавфсизлик маданиятини шакллантириш йўллари ва воситалари изланмоқда. Турли таълим йўналишларида мактабгача таълим муассасаларида, умумий таълим муассасаларида, касб-ҳунар ва олий таълими муассасаларида ҳаёт хавфсизлиги асослари ва соғлом турмуш тарзини тарбиялаш бўйича дастурлар ишлаб чиқилмоқда. Сўнгги йилларда барча таълим муассасаларида инсон ва жамият хавфсизлиги муаммоларига бағишланган тадбирлар сони сезиларли даражада ошди.
Шу билан бирга, оммавий педагогик амалиётида ўқувчиларни хавфсиз фаолиятга тайёргарлигини таъминлаш ўқув-тарбия жараёнида - ўқув режалари, ўқув дастурлари, дарсликлар, методик қўлланмаларни татбиқ этиш асосида амалга оширилади
Ўқувчилар хавфсизликни биринчи навбатда репродуктив даражада ўрганадилар. Сўровда ишончли ҳаракатларнинг сабабларини шакллантиришда салбий тенденциялар мавжудлиги кўрсатилади [18].
“Ҳаёт хавфсизлиги асослари”нинг амалий қисми амалга оширилса, хавфсизлик маданиятини ривожлантириш жараёни самарадорлиги ортади ҳамда ўқувчиларда хавфсизлик маданиятини ҳақида билимларини шакллантириш ва кўникма қобилиятларини мустаҳкамлаш имконини беради.
Инсон хавфсизлик маданиятига қуйидагилар киради: фаолиятнинг компонентлари (хавфсизликни таъминлаш учун сабаблар, хавфсизликни таъминлаш учун билим ва кўникмалар, хавфсизлик муаммоларини ижодий ҳал қилиш тажрибаси, хавфсиз яшаш шароитларини таъминлашда
ўз-ўзини назорат қилиш тажрибаси), шахсий фазилатлари (қиймат йўналиши, шахсий маъно, қобилият, муносабат ва ишонч) инсон ҳаётининг асосий маданият йўналиши (биринчи навбатда, маънавий, маънавий, психологик тайёргарлик), асосий функцияси хавф омилларидан ҳимоя қилиш, хавфсиз яшаш шароитларини яратиш, хавфсиз ҳаётни ривожлантириш ҳисобланади.
Таълим соҳасидаги хавфсизликнинг ҳозирги аҳволини барқарор, ёш авлоднинг ўзгарувчан эҳтиёжларига мослигини баҳолашда ҳал этилмайдиган муаммолар мажмуини қайд этиш лозим, улар орасида қуйидагилар мавжуд.
Замонавий дунё - фавқулодда вазиятлар доимо рўй берадиган бир дунё. Статистик маълумотларга кўра Россияда ҳар куни ўртача икки марта жиддий бахтсиз ҳодисалар рўй бермоқда, 50 мингга яқин киши ҳалок бўлиб, яна 250 минг киши яралани, қурбонларнинг сони доимий равишда ортиб бормоқда. Россия Федерациясида бахтсиз ҳодисалар ўсмирлик даврида ўлимнинг энг муҳим сабаблари орасида етакчи ўринни эгаллайди. Албатта, шикастланиш биринчи навбатда ва болалар ҳаётининг барча соҳаларига доимий таъсир кўрсатадиган ногиронликнинг асосий сабабидир: бошқа одамлар билан мулоқот, мактаб ва ўйинлар, ижтимоий мослашув ва иккинчидан, бу ота-оналарнинг ҳиссий оғриғи ва боланинг соғлиғини тиклаш ва учинчидан, мамлакатда ногиронлиги бор одамларнинг сони ортиб бориши, уларнинг даволаниши ва парваришлаши учун катта бюджет харажатларини келтириб чиқармоқда, тўртинчидан, етимлар сонининг кўпайиши ва охир-оқибат ўлим. Бироқ айни пайтда, ёш авлод саломатлигининг кенг кўламли салбий таъсири жамиятдаги соғлом турмуш ва соғлом турмуш тарзини кучайтирди, 2006 йилдан бери Россияда ҳаёт хавфсизлиги мавзуси федерал таълим стандартига деярли умрбод шерик бўлди [25].
Бугунги кунда федерал базавий ўқув режасига мувофиқ ҳаёт хавфсизлиги мавзуси фақат ҳафтада 1 соат, 8 ва 10-11 синфларда ўрганилади. Шу билан бирга, “Ҳаёт хавфсизлиги асослари” муайян мавзу. Бошқа мавзулардаги асосий фарқлар субъект таркибини доимий равишда ва тезда янгилаб туриш ва унинг кадрлар таркибига хос талабларни ўз ичига олади. Шу билан бирга, ўқитувчилар, ўқитувчилар
ва ҳаётни ташкиллаштириш ташкилотчилари афсуски етарли эмас: мавзу асосан тегишли фанларнинг ўқитувчилари (кимё, биология, жисмоний тарбия) ва ҳатто синф ўқитувчилари - инсоният ҳаёти кўникмаларининг муаммолари жуда жиддий бўлиб, афсуски, “Ҳарбий хизмат ва ҳарбий хизмат тўғрисида” федерал қонунга зид равишда мактаб ўқитувчиси уни ўқитиш ҳуқуқига эга [26].
Ҳаёт фаолияти хавфсизлиги маданияти нуқтаи назаридан ҳам муаммо бор, қоида тариқасида, у илмий таркиб сифатида қаралмайди. Мактаб ўқувчиларининг рейтингида “Ҳаёт хавфсизлиги асослари” охирги ўринда туради. Хавфсизлик маданияти одат тусига айланмайди, ҳаёт нормаси: ўқувчилар расман объект билан боғлиқ ва ота-оналар кўпинча
бу ҳолатни қўллаб-қувватлайди. Асосий билим, амалиёт ва ҳаёт ўртасида катта фарқ мавжуд [20].
Ишончли ахборотни самарали олиш учун ташкил этилган глобал миқдордаги ахборот ресурсларининг бўлишига қарамасдан, мамлакатимизда болалар ва ёшлар хавфсизлик маданиятини шакллантиришга қаратилган тадбирларнинг ўтказилиши, уларнинг оммавийлиги ва самарадорлиги тўғрисидаги ахборотнинг ягона тизими мавжуд эмас. Бу ҳолат эса ўз навбатида профессионал тажриба алмашиш, болалар ва ўсмирлар билан ишлашнинг замонавий инновацион шаклларини оммалаштириш имкониятини сезиларли даражада қийинлаштиради. Бунинг натижасида ҳаёт хавфсизлиги маданиятини шакллантиришга ёрдам берадиган дидактик таълим воситалари, қизиқарли болалар китоблари, комикслар, компютер ва стол ўйинлари шаклидаги моддий-техник база ҳам етарли эмас [27].
Айрим таълим муассасалари маъмуриятининг мактаблар негизида болалар жамоат бирлашмалари мавжуд эмас, чунки болалар жамоат бирлашмалари ташкилотлари билан ишлаш рағбатлантирилмайди
ва бундай иш таълим муассасаларининг низомларида қайд этилмаган, деярли нолга тенг [19].
Россия Федерациясида болалар ва ўсмирларнинг хавфсизлик маданиятини ривожлантириш учун маблағ асосан бюджет ҳисобидан амалга оширилади. Ушбу масалаларни ҳал қилишда жамоат ташкилотлари, шу жумладан сиёсий партиялар, ҳомийлар, ота-оналар етарли даражада иштирок этмайди.
Ўзбекистонда эса болалар ва ўсмирларнинг хавфсизлик маданиятини ривожлантиришга маблағлар асосан Республика бюджети ва маҳаллий ҳокимият органлари ҳисобидан амалга оширилиши кўзда тутилган.
Жамиятда болалар жамоат ташкилотларини қўллаб-қувватланиши ёшлар оид давлат сиёсатининг йўналишларидан бири ҳисобланади,
бу алоҳида тадбирларни молиялаштиришни англатмаслиги керак, балки боланинг ижтимоийлашуви орқали болаларни ва ёшларни ижтимоийлаштириш стратегиясини аниқлашдир. Бу нафақат болалар
ва ёшларнинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини рўёбга чиқариш, шунингдек, ўзларининг жисмоний, маънавий, аҳлоқий тараққиёти, фуқаролик шаклланиши, қадр-қимматини, масъулиятини, ватанпарварлигини англаш билан боғлиқ бўлган мажбуриятларни бажариш учун зарур шарт-шароитларни яратишга ёрдам беради.
Ўқувчиларда хавфсизлик маданиятини шакллантириш бўйича хорижий мамлакатларда, хусусан Россия Федерациясида болалар
ва ўсмирларнинг хавфсизлик маданиятини ривожлантириш мақсадида
5 ёшдан 17 ёшгача бўлган болалар ва уларнинг ота-оналари учун болалар хавфсизлигига бағишланган семинарлар ва тренинглар доимий равишда ўтказилиб борилади. Россия Федерацияси ҳудудида 2013-йилдан буён
10 мингдан ортиқ семинарлар ва тренинглар ўтказилган. Бу кичик кўрсаткич эмас албатта. Булардан ташқари турли хил лоиҳалар ҳам амалга оширилиб борилади. Масалан “Стоп угроза” лойиҳаси орқали болалар қуйидаги билим ва кўникмаларга эга бўладилар:
- кўчада ва ижтимоий тармоқларда бегоналар билан алоқа қилишда потенциал хавфли вазиятларда хавфсиз, тўғри хатти-ҳаракатланиш қоидаларини ўрганиш;
- қўрқув ва руҳий сиқилишлардан халос бўлиш: (ҳар 90 минг боладан
10% хавфли вазиятларда бошқалардан бақириб ёрдам сўрашдан уялади);.
- экстремал вазиятларда тезкор қарор қабул қилиш ва ҳаракат қилиш алгоритмини ўрганиш (жиноятчи билан алоқа қилишда тўғри хатти-ҳаракатларнинг биринчи 10 сонияси 90% гача муаммо эҳтимолини пасайтиради) [36].
Бу каби ўқувчи- ёшлар хавфсизлик маданиятини шакллантиришга бағишланган лойиҳалар асосида семинар, тренингларни республикамизда қўлланилиши мақсадга муофиқдир.
“Ёш қутқарувчи” кўнгиллилар клублари фаолиятини ташкил этишда, мусобақаларни ўтказишда хорижий мамлакатлар яъни Россия Федерациясида, Беларусия, Украина, Қозоғистон тажрибаси ўрганилди. Россия Федерацияси ҳамда Беларусия Республикаларида
“Ёш қутқарувчи” кўнгиллилар клублари фаолиятини юқори даражада ташкил этилганини кўришимиз мумкин.
Беларусь Республикасида клуб аъзолари ҳамда ўқувчиларни ҳаёт хавфсизлигини таъминлаш, фавқулодда вазиятларда тўғри ҳаракат қилишга ўргатиш, жабрланганларга тез тиббий ёрдан кўрсатиш бўйича яхши билим олишлари учун замонавий техника ва технологиялар билан таъминланган “Хавфсизлик марказлар” ташкил қилинган. У ерда нафақат клуб аъзолари балки клубга аъзо бўлмаган ёшлар ҳам кириб шуғулланишлари мумкин. Улар турли хил замонавий информацион технологиялар ҳамда тренажорлардан фойдаланишади, махсус яратилган вертуал ўйинлар орқали ўз малакаларини ҳам ошириб боришади. Яна уларда ўқувчи ёшлар учун турли хил мобил иловалар ҳам яратилган.
“Ёш қутқарувчи”лар клублари фаолиятларини ёритиб бориш мақсадида 2004 йилдан буён “Юный спасатель” журнали чоп этила бошлаган ва интернет сайтлар ҳам яратилган. Бу эса ўз навбатида клублар фаолиятларини оммалаштириш, ўқувчи ёшларни клубга жалб қилишда муҳим аҳамият касб этади [38].
“Ёш қутқарувчи”лар клублари ўртасидаги мусобақаларни ўтказишда уларнинг дастурида турли туман қизиқарли шартлар ўрин олган. Ушбу давлатлар тажрибасида бизникидан фарқли ўлароқ уларда ёнғин хавфсизлиги бўйича ўқувчилар амалий ҳамда назарий жиҳатдан беллашишади. Уларда хорижий ҳамкорлик яхши йўлга қўйилган бўлиб, халқаро мусобақаларда ҳам иштирок этишади.
Хусусан, 2016-йилда “Ёш қутқарувчи”лар клублари ўртасидаги
XIV халқаро мусобақа ҳам Беларусияда ўтказилди ва унда Россия Федерацияси, Италия, Полша, Украина, Қозоғистон, Қирғизистон каби ўн учта мамлакатдан келган клублар ўзаро беллашдилар [44].
Юқоридаги жаҳон тажрибаси чуқур ўрганилиб, республикамиз мактабларида “Ёш қутқарувчи” кўнгиллилар клубларини тузиш, фаолиятини ривожлантиришга қаратилган ишлар амалга оширилиши ва клубларнинг халқаро мусобақаларда иштирок этишини йўлга қўйиш орқали ўқувчиларни клубларга кенгроқ жалб қилишда самарали натижа беради. Энг асосийси ўқувчиларнинг ўзаро тажриба алмашишлари ҳамда уларда хавфсизлик маданиятини ривожлантиришга эришамиз.