Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Tadbirkorlik sektori — bu iqtisodiyotning daromad (foyda) olish maqsadida amal qiluvchi birlamchi bo'g'inidir. U ish yuritish uchun o'z kapitalini yoki qarz olingan kapitalni ishga solishni taqozo etadi, bu kapitaldan olingan daromad ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirish uchun sarflanadi. Tadbirkorlar tovar xo'jaligida tovar va xizmatlarni yet- kazib beradi.
Davlat sektori — o'z oldiga foyda olishni maqsad qilib qo'ymagan, asosan, iqtisodiyotni tartibga solish vazifasini amalga oshiradigan turli budjet tashkilotlari va muassasalarining majmui.
Shuningdek, ba'zi darslik va o'quv qo'llanmalarda bozor iqtisodi­yotining yana bir alohida, mustaqil subyekti sifatida banklar ajratib ko'rsatiladi.¹
Bank — iqtisodiyotning me'yorda amal qiUshi uchun zarur Bo'lgan pul massasi harakatini tartibga soluvchi moliya-kredit muassasasi.
Shunday qilib, yuqorida keltirib o'tilgan bozor iqtisodiyoti subyekt- larining o'zaro ta'siri va aloqasini quyidagi chizma orqali ifodalash mumkin (5.1-chizma).
5.1-chizma

Bozor xo'jaligi subyektlari o'zaro aloqasining umumiy modeli

Har qanday bozor iqtisodiyotini tartibga solish mexanizmi, asosan, to'rtta tarkibiy qismdan iborat bo'ladi: narx, talab, taklif, raqobat.

Narxlar nisbati o'zgarib turadi, shuning uchun narx ishlab chi­qaruvchi uchun ishlab chiqarish hajmining o'zgarishi zarurligini aniqlashda yo'l ko'rsatkich bo'lib xizmat qiladi. Talab va taklif hamda raqobatchilik muhitidagi o'zgarishlar o'z navbatida, narxlardagi o'z- garishlarni keltirib chiqaradi.
Bozor iqtisodiyotining muhim va umumiy belgilari quyidagilardan iborat:

• 
  turli shakllardagi mulkchilikning mavjud bo'lishi va unda xususiy mulkchilikning ustun turishi;
  
• 
  tadbirkorlik va tanlov erkinligi;
  
• 
  raqobat kurashining mavjudligi;
  
• 
  davlatning iqtisodiyotga cheklangan holda aralashuvi;
  
• 
  korxona va firmalarning ichki va tashqi shart-sharoitlar o'zgarishlariga moslashuvchanligi. Bozor iqtisodiyotining bu belgilari uning barcha bosqichlari uchun umumiydir. Lekin bozor iqtisodiyotining mazmuni va belgilari haqida gap borganda bu iqtisodiyotning tarixan tarkib top- gan ikki turini bir-biridan farq qilish zarur. Uning birinchi ko'rinishi uzoq vaqt davomida shakllanib, g'arbdagi rivojlangan mamlakatlarda Xl9( asrning oxirlarigacha davom etib keldi. U iqtisodiy adabiyotlarda klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb nom oldi. Uning asosiy belgilari:
  
  1. 
     iqtisodiy faohyat yuritishning xususiy mulkchilikka asoslanganligi;
     
  2. 
     kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi; d) tadbirkorlar, ishchilar, tovar ishlab chiqaruvchilar va iste'molchi- larning shaxsan erkinligi; e) tadbirkorlarning yuqori foyda olish uchun kurashlari; 1) iqtisodiyotning talab va taklif, erkin bozor narxi va raqo­bat kurashlari asosida tartiblanishi; g) aholining ijtimoiy himoya qilin- masligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy tabaqalashuvining kuchayishi.
     

Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko'rinishi hozirgi zamon rivojlan­gan bozor iqtisodiyoti deb atalib, XIX asrning oxiri va XX asr boshla- ridan buyon amal qiladi. Uning asosiy belgilari:

1. 
   iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyatini yuritishning turli mulkchilik shakllari, ya'ni xususiy, davlat, jamoa, aralash va boshqa mulk shakl- lariga asoslanganligi;
   
2. 
   kapital va ishlab chiqarishning yuqori darajada umumlashganli­gi, mulkning bir qismi yirik monopoliyalar va davlat qo'lida to'planib, milliy va xalqaro miqyosda umumlashganligi;
   
   4. 
      iqtisodiyotni tartibga solishda davlatning faol ishtiroki. Bunda davlat fan-texnika taraqqiyoti va boshqa omillarni hisobga olib, turli iqtisodiy tadbirlarni, rivojlanish istiqbolini aniqlash, turli sohalar va tarmoqlar o'rtasidagi nisbatlarni tartibga solish chora-tadbirlarini belgilash vazi- falarini bajaradi;
      
   5. 
      xo'jaliklarni yuritishda reja usulidan foydalanishning kuchayishi (biznes rejasi, marketing tizimi orqali boshqarish);
      
   6. 
      ijtimoiy himoyaning kuchayishi. Bunda davlatga, jamoalar va xususiy kishilarga tegishli turli xil ijtimoiy ta'minot va ijtimoiy sug'urta fondlarining vujudga kelishi.
      

Bu har ikkala turda bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari va xusu- siyatlari saqlanib qoladi, ularda tovar va pulning harakati, ularning qonun-qoidaJari rivojlanish uchun negiz va shart-sharoit bo'lib xizmat qiladi.
Hozirgi zamon bozor xo'jaligi iqtisodiyotdagi xususiy va davlat sek- torlarining o'zaro aloqasiga asoslanadi. Iqtisodiyotga ta'sirning intensiv- ligi darajasi hamda davlat tomonidan hal etiluvchi ustuvor vazifalardan kelib chiqqan holda, zamonaviy bozor iqtisodiyotining quyidagi model- lari farqlanadi (5.2-chizma).
Bozor iqtisodiyotida yuqorida tilga olingan belgi va tartiblar bilan birga, barcha hozirgi zamon iqtisodiy tizimlariga xos boigan bir qator shart-sharoitlar boiishi taqozo qilinadi. Bular quyidagilar: ilg'or tex- nologiya va yangi texnik vositalardan keng miqyosda foydalanish; ishlab chiqarishning ixtisoslashishi.
5.2-chizma