Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

4.1-chizma
Mehnatning ikki yoqlama tavsifidan kelib chiquvchi tovarning ikki xil
xususiyati

Aniq mehnat	—»-	Ijtimoiy nafliligi		Ijtimoiy zaruriy naflilik
				T
Mehnat	—►	Tovar	—►	Talabgamos miqdordagi tovar
1		1
Abstrakt mehnat	—>	Ijtimoiy qiymati	—*	Ijtimoiy zaruriy mehnat

¹ KyjiHKOB JT.M. SKOHOMH^ecKaa Teopra: y-refi. — M.: TK Be6jm, Msa-bo ripocneKT, 2005, c.129.

Ikkinchi tomondan, mehnat — aniq shaklidan qat'iy nazar, umu- man sarflangan inson ishchi kuchidir, jami ijtimoiy mehnatning bir qismidir. U o'zining shu sifatida abstrakt mehnat deb ataladi. Bu meh­nat esa tovar qiymatini yaratadi. Qiymat tovarning emas, balki faqat mehnatning ijtimoiy xossasi boiib, unda tabiat ashyolarining birorta ham molekulasi, zarrachasi yo'qdir. Qiymatning asosida odamlar bir- birlari uchun mehnat qilishlarini bildiruvchi ijtimoiy mehnat yotadi. Biroq, alohidalashgan tovar ishlab chiqaruvchilar melmati o'zining ijtimoiy xususiyatini faqat mehnat mahsullarini ayirboshlash orqali ko'rsatadi.

Tovarlar qiymatining miqdori mehnat unumdorligiga qarab o'zgaradi.
J Mehnat unumdorligi ma'lum ish vaqti birligi mobaynida ishlab chiqaril­gan mahsulotning miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan ish vaqti bilan o'lchanadi. Misol uchun, duradgor bir ish kuni davomida 4 ta stol yasadi. Agar ish kunini 8 soatdan iborat, deb olsak, u holda 1 ta stol yasash uchun 2 soat vaqt sarflangan. Ya'ni, du- radgoming 1 soatlik mehnat unumdorligi 0,5 ta stolga teng. Mehnat unum- dorligining o'zgarishi tovar birligi qiymatining o'zgarishiga sabab bo'ladi. Mehnat unumdorligi o'ssa, tovar birligining qiymati kamayadi yoki aksincha, mehnat unumdorligi pasaysa, tovar birligining qiymati osha- di. Misolimizdagi duradgor yasagan bitta stolning qiymati 2 soatlik meh­nat sarfiga teng edi. Deylik, uning mehnat unumdorligi ikki baravar ortib, bir ish kunida 8 ta stol yasash darajasiga yetdi. U holda, bitta stolning qiymati ham ikki barvar pasayib, 1 soatlik mehnat sarfiga teng bo'ladi.
Mehnat intensivligi ish vaqti birligi mobaynida sarflangan mehnat miqdori orqali tavsiflanuvchi ko'rsatkich hisoblanadi. Mehnat inten­sivligi deganda ish vaqti birligi davomida mehnat sarfining oshib bo­rishi, ya'ni mehnatning jadallashishi tushuniladi. Mehnat intensivligi- ning oshishi muayyan vaqt davomida ko'proq qiymat yaratilishiga im- kon beradi.
4.3. Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo'shilgan miqdor nafliligi nazariyalari
Tovar qiymatining negizini aniqlash doimiy ravishda tortishuvlar va munozaralarga s'abab boiib, bu borada quyidagi ikki asosiy yo'nalish mavjud:

1. 
   qiymatning mehnat nazariyasi;
   
2. 
   qiymatning naflilik yoki keyingi qo'shilgan miqdor nafliligi naza­riyasi.