S. F. Abdirasilov

Geometrik jismlardan iborat natyurmortni bosqichii tasvirlash.
Rasm  chizishda qo‘llaniladigan qurollar
Tasvirlash  uchun  maxsus  ish  qurollaridan  qanday  foydalana  olish 
kerak.  Ish  qurollari  quyidagilar:  qog‘oz,  turli  qattiq  va yumshoqlikdagi 
grafit  qalamlar,  o‘chirg‘ich,  ko‘mir  tayoqchalar,  akvarel  va  guash 
bo‘yoqlar, yumshoq dumaloq va yapaloq  shakldagi  mo‘yqalamlar,  rasm 
taxtasi (planshet).
Rasm  chizishda  qog‘oz  asosiy  material  hisoblanadi.  Qog‘oz, 
albatta,  oppoq,  yetarli  darajada  qalin  va  pishiq  boiishi  kerak.  Ulardan 
eng  yaxshisi  «vatman»  deb  ataluvchi  qog'ozdir.  Akvarel  bo‘yogÍda 
ishlash  uchun  vatman  qalin  va  yuzasi  g‘adir-budur  boiishi  kerak, 
agarda  yupqa  va  bo‘sh  qog‘oz  b o isa,  u  suvni  tez  shimib  olib,  ivib 
ketadi,  natijada bo‘yoq yoyilib  ketadi.  «Yarim  vatman»  nomli  qog‘ozni 
ham  q o ila sh   mumkin.  Hozirgi  kunda  foydalanayotgan  ko‘plab  qog‘oz 
turlari  mavjud.  Lekin,  qog‘oz  paydo  boigunga  qadar  odamlar yog‘och 
yaproqlariga,  sopol  gishtlarga  va  g‘orlarning  devor  toshlariga  ham 
yozishgan.  Masalan,  Misrda  papirus  yaproqlariga  ham  yozishgan.
169
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qadimgi  Pergam  davlatida  hayvoniar terisi  qog'oz  vazifasini  bajargan. 
Uni «pergament»  deyilgan.  Lekin bunday «qog‘oz»lar juda ham qimmat 
bo'igan,  chunki  bitta  kitob  uchun  kamida  bir  necha  yuz  mol  terisi 
ishiatilgan.
Q og'oz  II  asrda  xitoyliklar  tomonidan  kashf  etilgan.  Hozirgi 
qog‘ozlar esa maxsus qog‘oz fabrikalarida ishlab chiqariladi.
O ddiy  q o ra   qalam .  Hozirgi  kunda  oddiy  qora  qalamning  juda 
ko‘p  turlari  mavjud.  0 ‘rtacha  yumshoq  qalamlardan  tortib  juda  ham 
qattiq qalam turlari  mavjud.  Bular;  «T»,  «2T»,  «N»,  «2N»,  «M»,  «2M», 
«3M»  yoki  V,  T,  2T,  M,  2M,  N,  2N,  NV,  V,  2V  va  boshqalar. 
Tariximizga  nazar  tashlaydigan  b o isak ,  ibtidoiy  davrda  odamlar 
g‘orlarda,  tog‘u  - toshlarga turli  xil  tasvirlarni  ishlab  qoldirishgan.  Ular 
biron-bir  qattiqroq  narsalar  bilan  g‘orIar  devorlarini  timab,  turli  xil 
shakllarni yasashgan.
Ammo  rivojlanish jarayonida tasvirlashda turli xil asbob-uskunalar 
takomillashib  bordi.  Oddiy  qora  qalamlar  ham  shular jumlasidan.  XVI 
asrda  Angliyada  grafit  konida  topilgan  tayoqchalar  rasm  chizishda 
qoMlanilganda, ular qog‘oz yuzasida juda ham nafis va chiroyli chiziqlar 
tushira  olish  xususiyatiga  ega  ekanligi  aniqlangan.  Shu  kundagi  qora 
oddiy  qalamlar  XVII  asming  oxirida  fransuz  olimi  N.Kante  tomonidan 
kashf  etiigan  bo‘lib,  ulami  yog‘och  moslamaga  yopishtirib  ishlatish 
taklif etilgan.
«T»  harfi  bilan  belgilangan  qalamlar  «tvyordiy»  -   qattiq  degan 
ma’noni 
anglatadi. 
Bunday 
qalamlar  bilan 
gipsli 
rozetkalami 
tasvirlashda  qoilaniladi.  «M»  belgisi  «myagkiy»  yumshoq  degan 
ma’noni  bildirib  xomaki  rasm yoki  kompozitsiya  eskizlari  tayyorlashda 
foydalaniladi.
0 ‘ch irg ‘ich.  Rasm  chizishda yordamchi  va  ortiqcha chiziq  hamda 
shtrixlami  o ‘chirish uchun yumshoq  o‘chirg‘ichlar ishlatiladi.  Yum.shoq 
o‘chirg‘ichning  sifati  qog‘oz  yuzasidagi  qalam  izlarini  ohista  o‘chirish 
bilan  aniqlanadi.  Hozirgi  kunda  chiqarilayotgan  o‘chirg‘ichlaming 
turlari  ko‘p.  Tasvir  chizganda  ko‘proq  ko‘kimtir  va  oq  tusdagi 
ishlatiladi.  QizgMsh  tusdagi  o‘chirg‘ichning  tarkibida  «qum  oyna» 
pai'chalari  bo‘lib  qog‘ozni  titib  yuboradi. 
Keraksiz  chiziqlai'ni 
o'chirishda  o ‘chirg‘ichni  qattiq  bosmaslik,  iloji  boricha  o‘chirg‘ichdan 
kamroq  foydalanishga  odatlanish  lozim.  Oq  tusdagi  o ‘chirg‘ich  qattiq 
bo‘lsa,  yumshatish  uchun  uni  2-3  kun  mobaynida  kerosin  yoki  benzin 
ichiga  solib  qo'yish  kerak.  So‘ng  qaynagan  issiq  suvga  solinsa, 
o‘chirg‘ich  yumshoq  holatga  ega  bo‘ladi.  Ish jarayonida  o‘chirg‘ichni
170
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

doim qo‘lda saqlash noto‘g‘ri,  chunki  qo‘l  terlashi oqibatida o ‘chirg‘ich 
namlanadi  va rasmni  o‘chirishda qog‘oz titiladi.  Chiziqlarni  o‘chirishda 
qog‘ozga  qattiq  bosmaslik  va  akvarel  bo‘yoq  bilan  ishlashga 
tayyorlashda  iloji  boricha o‘chirg‘ichdan  kamroq foydalanish  maqsadga 
muvofiq.
Ko‘m ir  tayoqchalar.  Ko‘mir  tayoqchalari  xomaki  tasvirlar 
chizishda  ko‘proq  ishlatiladi.  Ko'm ir  tayoqchalarini  uy  sharoitida  ham 
tayyorlasa  bo'ladi.  Misol  uchun  ko‘mir  tayoqchalarini  tayyorlashning 
oddiy  usuli  quyidagicha,  buning  uchun  uzum  tokini  yoki  atir  gul 
novdasini qizarib pishgan novdasidan uzunligi  10-12  sm va diametri  5-8 
mm  bo‘lganlari  tanlab  olinadi  va  o‘choqdagi  olovda  qizdirib 
tayyorlanadi.  Bu  qalamchalar  yumshoq,  tez  sinadigan  va  uvalanadigan 
bo‘lib  qog‘oz  yuzida  yaltiramaydigan  qora  chiziq  izlar  qoldiradi.  Qora 
chiziqlar  o'chmasligi  uchun  ozgina  shakami  eritib  qog‘ozdagi  tasvirga 
yengil puflanadi.
Akvarel  bo‘yog‘i  suvda osongina eriydi va uning tarkibiga bo‘yoq 
moddasi  (o‘simlik  yoki  minerallaming  mayin  qilib  yanchilgan  kukuni) 
va  bog'lovchi  modda  -   olcha  yelimi  glitserin  va  ozroq  asal  kiradi. 
Qadim  zamonlardan  akvarel  bo‘yog‘i  o ‘zining  nafisligi  va  ranglaming 
tiniqligi,  yorqin  ko‘rinishi  bilan  ajralib  turgan.  Bir  rangning  ustidan 
ikkinchisi  surtilganda  aw algi  rang  sezilib  turadi  va 
yangi  rang 
qo‘shilishi natijasida u jozibali bo‘la boradi.
Guash bo‘yoqlari ham suvda yaxshi eriydi,  ammo akvarel bo‘yog‘i 
singari tiniqlikka ega emas. Guash bo'yoqlari ishlatilganda (bir rangning 
ustidan 
boshqasi 
berilganda) 
avvalgi 
surtilgan 
rang 
butunlay 
ko‘rinmaydi.  Guash  bo‘yog‘i  tez  qurish  xususiyatiga  ega,  ammo 
quyoshda ko‘proq tursa, uning rangi xiralashib qoladi.
M o‘yqalam . Bo‘yoq bilan ishlash  uchun  mayin mo'ynali yumaloq 
shakldagi  mo‘yqalamlardan  foydalanish  kerak.  Ular  yumaloq  va  yassi 
shaklda  bo'lib,  olmaxon,  bo‘rsiq,  suvsar,  quyon,  tuya  kabi  hayvonlar- 
ning mo‘ynalaridan tayyorlanadi.  Sifatli  mo‘yqalam ho‘llanganda qillari 
bir joyga  yig‘ilib,  konussimon  holatga  keladi.  Yumaloq  mo‘yqalamlar 
bilan  akvarel  bo‘yog‘ida  foydalaniladi,  yassi  shakldagilar  esa  guash 
bilan ishlashda qoilaniladi.
Qalam  asosan  uch  barmoq  bilan  ushlanadi.  Uni  erkin  ushlashga 
qo‘lni  o ‘rgatish  kerak.  Qalamni  qattiq  yoki  ohista  bosish  orqali  har  xil 
chiziqlarni  chizish  mumkin.  Tasvir  chizganda  qalamni  yengil  ushlash 
kerak. Qalam uchi tasvir chizishga tayyorlanganda, uning grafit qismi  5-
171
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6  mm,  yog‘och qismini esa  15-20 mm qilib yo‘nish lozim. Bu esa tasvir 
chizayotganda chiziqlaming aniq ravshan ko‘rinishiga yordam beradi.
Rasm  chizishni dastlabki m ashqlari
Dastlabki  amaliy  mashqlar  rasm  chizish  malakalarini  hosil  qilish 
maqsadida  bajariladi.  To‘g‘ri  chiziqlar  yurgizish  boshlovchi  rassomga 
bir  oz  qiyin  kechadi.  Bunday  mashqlar  orqali  qoMning  tekis  harakat 
qíHshiga  intilmoq  zarur.  Savodli  rasm  chizish  uchun  nazariy  bilimiar, 
malaka  va  ko‘nikmalarni  egallab  borish  bilan  birga  qisqa  vaqtii 
mashqlami tez-tez bajarib turish talabalarda o‘ziga ishonch  hosil qiladi.
Birlnchi