S. F. Abdirasilov

3.  Yorug‘ va soyalar qonuniyati
Mazmuni:  Yorug*  va  soya  haqida  tushuncha.  Narsalarga  tabiiy  va 
sun’iy  yorug'Hkning  ta’siri.  Narsalarni  tasvirlashda 
sho‘la,  yorugMik,  soya,  yarimsoya.  Shtrix.  Tus,  tuslar 
munosabati.  Narsalarni  tus  jihatdan  aniqlash,  refleks, 
shaxsiy 
va 
tushuvchi 
soyalar 
haqida 
ma’lumot. 
Buyumlarni fazoviy holatini tasvirlash.
Topshiriq  -   kub,  konus,  silindr,  ko‘za,  sopol  idishlar,  meva  va 
sabzavot kabi narsalarni tasvirlash.
Narsalaming yom g‘-soyalarini  to‘g‘ri  tasviriay olish realistik rasm 
chizishda  muhim  ahamiyatga  ega.  Aslida  narsalaming  yorug‘lik 
tushayotgan tomoni yom g‘ uning teskari tomoni  esa  soyaboMadi.
Yorug‘lik  manbai  qanchalik  kuchli  boMsa,  narsaning yom g‘  qismi 
shunchalik  tiniq  bo‘!adi.  Narsalardagi  yorug‘  va  scya  o‘rtasidagi 
tekislikka  yarim soya  deb  yuritiladi.  Ular  narsaning  shaklidan  kelib 
chiqqan holda turli  xil  ko'rinishga ega bo‘ladi,  masalan,  shar shaklidagi 
predmetlarda  yarimsoya  halqa  shaklida  bo‘Isa,  prizmatik  shakldagi 
narsalarda esa u to‘g‘ri to‘rtburchak yoki trapetsiya shaklida bo'ladi.
1,3 -  yorugS 2 -  eng y orug‘  shu’la, 4 -  yarim soya,
5 -  shaxsiy soya, 
6
 -  refleks, 7 -  tushuvchi soya.
Narsalaming  yorng*  qismi  o‘rtasida  yaltiroq  tekislik  mavjud.  Bu 
tekislik  blik  (shu’la)  deb  yuritiladi.  Narsaning  soya  qismida  ko‘pincha 
tevarak-atrofdan  (masalan,  narsa  turgan  tekislikdan)  aks  etgan  yom g‘ 
ko‘rinadi.  Uni refleks deb yuritiladi.
181
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Soyalar  ikki  xil  boMadi;  shaxsiy  va  tushuvchi  soyaiar.  Shaxsiy 
soya  deb  narsaning  o‘z  tanasida  joylashgan  soyasiga  aytilsa,  biron 
narsadan  boshqasiga  yoki  tekislikka  tushgan  soyaga  -   tushuvchi  soya 
deb yuritiladi.
Narsalarni  qanday  yorug‘lik  manbai  yoritayotganini  aniqlash 
muhimdir. Aslida yorug‘lik manbai tabiiy va sun’iy boiadi.
Y orug‘Iik m an bai tu rlari.
Tabiiy  y o rug iik  manbai  narsalarga  nisbatan  juda  uzoq  bo‘lgani 
uchun  uning  nurlari  narsalarga  deyarli  parallel  yo'nalgan  bo‘ladi. 
Shuning uchun rasm chizayotganda bunga rioya qilish muhimdir.
T u rli y orug‘lik m anbaidagi tasvirlar. 
182
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Quyosh  nurlari  tush  paytida  narsalarga  tikroq  tushishi  natijasida 
soyalar  ancha  qisqa,  ertalab  yoki  kechki  payt  nurlar  og‘ganligi  uchun 
ular uzunroq boMadi.  Shuningdek,  narsalarga quyosh nurlari  chap,  o ‘ng, 
old  va  orqa  tomonlardan  tushishi  mumkin.  Sun’iy  yorug‘Iik  nurlari 
hamma tomonga ma’lum radius bo‘ylab tarqaladi deb qabul qilingan.
Narsalarning  fazoviy  holati  va  hajmini  realistik  tarzda  tasvirlash 
uchun ulaming qay holatda turganligini aniqlash bilan bir qatorda yorug‘ 
va  soya  qonunlarini  puxta  bilish  va  ularni  amalda  qo'llash  yuzasidan 
ma’lum ishlar olib borish kerak boMadi.
Ma’lumki,  narsalar  yoritilganda  ulaming  tanasidagi  yorug‘  va 
soyalarning  xarakteri  narsalaming  shakliga  ko‘ra  (masalan,  silindrik, 
konussimon  va  to‘g‘ri  to'rtburchak 
shaklidagi  narsalarda)  har  xil  b oiadi.
Narsalaming 
hajmini 
tasvirlashda 
ulaming tuzilishiga ko‘ra qalam yuritish 
maqsadga muvofiq boiadi.
Shuningdek,  narsalaming  yorug‘- 
soyalarini  tasvirlashda  qalamni  qattiq 
bosmaslik  kerak.  Yomg‘-soya  qoida- 
larini 
puxta 
o‘zlashtirish 
uchun 
mashqlarni  tavsiya etamiz.  Tekis yuzani 
hamda 
shar, 
silindr, 
konus 
kabi 
shakldagi  yuzalami  shtrixlash  y o ila ri  ko‘rsatiladi  va  ochdan  to‘q  tusga 
o ‘tish mashqlari bajariladi.
Bu  mashqlardan  so‘ng,  alohida  narsalami  har  xil  holatda  qo‘yib 
yom g‘  va  soyalarini  tasvirlash  mashqlarini  bajarishga  oiiladi.  Shu 
maqsadda  to‘g‘ri  to‘rtburchak  shakliga  ega  b o igan   kitob,  taburetka, 
quticha  kabilarning  rasmini  chizish  foydalidir.  Bunday  narsalaming 
rasmini  chizishda  perspektiva  hamda  yorug‘-soya  haqidagi  nazariy 
bilimlar amalda sinab ko‘riladi va mustahkamlanadi.