R. S. Qosimov (rais), X. Sultonov, Q. Nazarov, M

Islom ma’naviyati – Oxirgi va mukammal ilohiy kitob bo’lmish Qur’oni karim mazmunida ifodalangan ma’naviyat tizimi bo’lib, Inson ruhining Borliq haqiqati bilan uyg’unlashuv sari intilishida g’aybiy hidoyat yo’li hisoblanadi. Islom dini va ma’naviyati mohiyatan boshqa- boshqa narsalar emas, ammo insonlar tasavvurida ular farq qilishi mumkin. Masalan, islom dinida qabul qilingan farz ibodatlar va aqidaviy qoidalar boshqa tavhidiy dinlardan farq qiladi, ammo islom ma’naviyatiga ko’ra har bir inson o’z aqidasi va Borliq haqiqati to’g’risidagi tasavvurlaridan qat’i nazar “er yuzidagi xalifa” sifatida ehtiromga sazovordir.
Islom ma’naviyatining qirralari rango-rang, mohiyati teran. Sanab o’tganimiz ilmiylik va yozma
madaniyatga tayanish, tarixiy tadrijiylik va tavhid izchilligi shular jumlasidandir. Qur’oni karim oyatlariga binoan insonning er yuzida xalifa ekanligining bir necha qayta ta’kidlanishi islom ma’naviyatining eng ulug’ qadriyatlaridandir. Qur’oni karimning juda ko’p oyatlarida insonning aziz va mukarram qilib yaratilgani, unga er va osmondagi barcha narsalar bo’ysundirib qo’yilganligi alohida uqdirib o’tilgan.

2. fasl. VIII-IX asrlarda islom mintaqa madaniyatining tashkil topishi.

Islom ma’naviyatining eng oliy nuqtalaridan biri qabilachilik xurofotlariga uzil-kesil barham berganligi, urug’ jamoasi, yagona ajdodga borib taqaluvchi irsiy birodarlik o’rniga tavhid e’tiqodi asosidagi insoniy birodarlik jamoasi - «umma» tushunchasining kiritilishi bo’ldi. Bu hodisa ahli bashar ma’naviy takomilida eng muhim burilish nuqtasidir, ammo ushbu g’oya hanuz ham mukammal anglab etilgan, deb bo’lmaydi.

Islom mintaqa madaniyatining shakllanishi osonlik bilan bo’lgani yo’q, buning uchun ba’zi siyosiy masalalar to’g’ri hal bo’lmog’i zarur edi. Payg’ambarimiz umrining oxirlariga borib arab dunyosida «umma» g’oyasi g’oliblikni qo’lga kiritdi, arablar qabilachilikdan yagona millat darajasiga ko’tarila boshladi. Bu jarayon ilk xalifalar Abu Bakr va Umar (raziallohu anhuma) davrlarida nihoyasiga etdi. Yagona arab davlati shakllandi. Islom qo’shni mamlakatlarni ham fath eta boshladi. 642 yilda oxirgi Sosoniy Yezdigerd III Nahovand yaqinidagi jangda engilib, Xurosonga qochdi. 674 yilda arab qo’shini birinchi marta Amudaryoni kechib o’tib, Buxoroga kirdi. Qutayba ibn Muslim (705-717) davrida Movarounnahr arablar tomonidan asosan ishg’ol qilindi.