470
tizimining qo‘llanilishi” namunalari paydo bo‘ldi
47
[1. –s.67].
A.belkou “XVII asrda Vest-ind kompaniyasidan boshlanib,
korporatsiyalar rivojlanishi bilan yakunlangan sanoat inqilobi natijasida
uzluksizlik, davriylik va hisoblash tamoyillariga asoslangan xarajatlarni
hisobga olish zaruriyati bilan bog‘langan
holda buxgalteriya hisobi
o‘zining huquqiy holatini (statusini) mustahkamladi” deya ta’kidlaydi
48
[12. –S.4].
J.Risharning guvohlik berishicha [1. –S.83], bir qator frantsuz
mualliflari, eng avvalo, Edmon Defanj (1795 yil) o‘z asarlarida kapital
qiymatining turli xil faza 9davr)lardagi harakatini batafsil bayon qilishgan.
Dinamik yo‘nalish buxgalteri istalgan vaqtda pul ko‘rinishida kapital (D)
xom-ashyo va uskunalarga, keyinchalik ishlab chiqarish jarayoni (P)
ta’sirida – tovarga (G) (tugallangan yoki tugallanmagan mahsulot), nihoyat
debitorlik qarzi va pul mablag‘lari (D
1
) (realizatsiyadan keyin) aylanishini
ko‘rishni istaydi.
Uchta bosqichga (I – ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish; II –
mahsulotni tayyorlash uchun mablag‘(vosita)larni
sarflash; III – tayyor
mahsulotni realizatsiya qilish) ajratilgan mahsulotni yaratish hayotiy
tsiklini sanoat kapitalining doiraviy aylanish formulasi bilan tavsiflash
(ifodalash) mumkin:
(8)
Korxonaning ishlab chiqarish-xo‘jalik va moliyaviy faoliyatining, bir
tomondan vujudga keladigan xarajatlari bilan aniq qiymatliklar (pul
mablag‘lari, mehnat predmetlari – xom-ashyo va materiallar, mehnat
vositalari –
asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, talab qilish huquqi –
debitor qarzlar va boshqalar), ikkinchi tomondan qiymatliklar vujudga
kelish manbalari – xususiy kapital (investitsiya qilingan va qayta
investitsiya qilingan), jalb qilingan (qarz majburiyatlari) kapital va olingan
daromadlar ko‘rinishida aks ettirilgan dinamik modelini buxgalteriya
hisobi nuqtai-nazariyadan ko‘rib chiqamiz (3-rasm).
Statik buxgalteriya hisobi amaliyoti,
keyinchalik vujudga kelgan
statik balans nazariyasi ham kapital tushunchasini yetarlicha e’tibor
qaratmagan. Aktivlarning sof qiymatini aniqlash uzoq vaqt davomida kirib
kelgan yoki yaqinlashayotgan bankrotlikni aniqlash maqsadini nazarda
tutgan. Keyinchalik aktivlarning sof qiymatini moliyaviy natijalarni
47
Ришар Ж.
Бухгалтерский учет: теория и практика. - М.: Финансы и статис¬ тика, 2000.
48
Ahmed Riahi-Belkaoui. Accounting Theory: 4
th
Edition. 2000 Thomson Learning.
471
aniqlashda (hisobot davri oxiri va boshidagi aktivlarning sof qiymatini
taqqoslash) foydalanila boshlangan.
Permanent inventarizatsiya usuli (xo‘jalik faoliyatida sodir bo‘lgan
barcha faktlarni dastlabki hujjatlarda qayd qilish va buxgalteriya
schyotlarida aks ettirish) bilan sanoat kapitali doiraviy aylanishini
o‘rganishga asoslangan buxgalteriya hisobini
yuritishning dinamik
amaliyotigina boshlang‘ich (dastlabki) pul mablag‘larini ushbu doiraviy
aylanishning boshlanish payti deya tan olgan.
Statik buxgalteriya hisobi amaliyotidan real dinamik buxgalteriya
hisobiga o‘tish, birinchi navbatda mulkdor kapitalini balansda ikki
yoqlama: bir tomondan investitsiya qilingan xarid qobiliyati (xo‘jalik
faoliyatining dastlabki manbasi), boshqa tomondan, aniq mulkiy
ob’ektlari, odatda pul ko‘rinishida aks ettirishni talab qildi.
Kapitalni sharh(interpretatsiya)lashning
zamonaviy kontseptsiyalari
ikkita kontseptsiyaga asoslanadi: moliyaviy va moddiy. Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlari(MHXS)ga muvofiq kapitalning moliyaviy
kontseptsiyasida kapital investitsiya qilingan pul mablag‘lari yoki
investitsiya qilingan xarid qobiliyati sifatida ko‘riladi va sof aktivlar
tushunchasining sinonimi sifatida qabul qilinadi, ya’ni:
Mulkdor aktivi = Aktiv – Qarz majburiyatlari, (2.9)
Operatsion qobiliyat ko‘zda tutiladigan kapitalning moddiy
kontseptsiyasida kapital deganda kompaniyaning ishlab chiqarish quvvati
(misol uchun bir kunda ishlab chiqariladigan mahsulotga asoslangan)
tushuniladi. Ko‘pchilik kompaniyalarda o‘zlarining
moliyaviy hisobotini
tuzish uchun kapitalning moliyaviy kontseptsiyasini qabul qilganlar.
