464
usul – fizik diskret inventarizatsiya. Unga muvofiq barcha inventarlar
muayyan sanaga inventaritsiya qilinib, baholash asosida balans tuziladi.
Tijorat Kodeksini o‘rganuvchilar J.P.Savarining buxgalteriya
hisobiga qo‘shgan hissasini har xil baholaydilar. Masalan, O.Shmalenbax
Ordanansda balansning alternativ (muqobil) vazifalarini (mol-mulklar
qiymatini va/yoki foydani hisoblashni aniq aks ettirish) ajratib ko‘rsatgan
va Kodeks nashr qilingungacha “... moliyaviy natijalarni aniqlash
muhimroq bo‘lgan”
36
[5. S.21-22] deb hisoblagan.
Zamonaviy tadqiqotchilardan Ditrix Shnayderning (1976 y.)
qarashlari O.Shmalenbax fikrlariga yaqindir. U J.Savarining
asarlarida
korxona o‘z faoliyatini to‘xtatganiga qadar foydani taqsimlash masalalari
mavjudligini inkor etgan holda, XIX asrga qadar foyda mustaqil
mazmunga ega bo‘lmagan deb hisoblagan.
J.Rishar esa, aksincha, Yevropa buxgalterlar assotsiatsiyasi
Kongressidagi
chiqishida
37
(Kopengagen, 2002 y.) [8] D.Shnayder fikrini
tanqid qilgan. Frameri va “Mukammal savdogar (tijoratchi)” matnidagi
fikrlarga asoslanib Jak Savari birinchilardan bo‘lib “agar bankrotlik xavf
solmasa, kommanditlarga foydani taqsimlashga ruxsat bergan”ligini
ta’kidlaydi. Shu sababli Kodeks sharhlarida J.Savari XVI asr
boshlaridayoq buxgalteriya hisobida Strak fikrlariga qarshi chiqqan. Strak
Rim huquqi qonunlari: mulklar va foydani shirkat muddati tugaganida va
qarz majburiyatlari so‘ndirilganidan keyin taqsimlash mumkinligi haqidagi
fikrlarni himoya qilgan. Yuridik jihatdan
bu qoida keyinroq XVIII asr
oxirlarida mustahkamlangan.
XV-XVII asrlarda xo‘jalik faoliyatining asosiy shakli xususiy
tadbirkorlik bo‘lgan hamda inventarizatsiya faqat nazorat maqsadlari
uchun xizmat qilgan. Ordanans faqatgina mulklarning ta’minlanishi
vazifasi izchilligini (meros bo‘lishini) e’lon qilmasdan, unga muvofiq
nventarizatsiya tadbirkorlarni xabardor qilish (mulkdorlarning axborot
talab(so‘rov)larini qondirish) vazifasini bajargan hisobotlarni tuzish uchun
axborot manbaiga aylantirgan holda uni oldingi o‘ringa olib chiqqan.
Adolf Zebon (1958 y.) Ordanans ko‘rsatmalarini
tahlil qilish
doirasida “inventarizatsiya haqidagi qoida yuridik jihatdan birinchi bor
aynan ushbu hujjatda mustahkamlangan” degan farazni ta’kidlagan
38
[5.
36
Обербринкманн Ф. Современное понимание бухгалтерского баланса / Под ред. Я. В. Соколова. — М.:
Финансы и статистика, 1997.
37
Richard J. History of fair value in accounting legislation of France and Germany from 1673 to 1914. Copenhagen,
2002.
38
Обербринкманн Ф. Современное понимание бухгалтерского баланса / Под ред. Я. В. Соколова. — М.:
Финансы и статистика, 1997.
465
S.18].
Ma’lumki, operatson schyotlar va hisoblashning (olingan
daromadlarni ularni ta’minlagan xarajatlar bilan bog‘lish) usuli mavjud
bo‘lmagan sharoitda foydani ishonchli hisoblash imkonsiz hisoblangan. Bu
haqda Traktat
39
[9] qoidalari bilan tanishish dalolat beradi. Shuning uchun
ham “ikki yoqlama buxgalteriya sharoitida foyda qo‘shimcha mahsulotga
aylanadi”.
A.Ter Ven esa, aksincha, “Savarini dinamik hisob vakillaridan
deyarli eng yaxshisi sifatida ko‘rsatishimiz mumkin, chunki u
inventarizatsiyaning maqsadini faqatgina mulklar
qiymatini aniqlashda
emas, balki natijalarni hisoblashda ham ko‘rgan” deya ta’kidlaydi
40
[5.
S.22].
Bugungi kunda ayrim mualliflar moliyaviy natija balansini (kapital
qo‘yish samaradorligi) dinamik balans deb atashmoqda. Bunday
yondashuv bir muncha mulohasizlikni ifodalaydi
41
[7]. Birinchidan,
J.P.Savari ushbu atamadan foydalanmagan (yanada aniqrog‘i, XVII asrda
ushbu atama qo‘llanilmagan). Ikkinchidan, dinamik buxgalteriya hisobi
tushunchasi hisob davri tushunchasini qo‘llash, alohida korxona printsipini
qo‘llash va tannarx bo‘yicha hisob yuritishdan (ya’ni, moliyaviy natijalarni
aniqlash maqsadida statik hisobga J.P.Savari tomonidan kiritilgan dinamik
hisob elementlari) ko‘ra kengroq tushuncha.
Dinamik hisob olingan
daromadlarni va ularni ta’minlagan xarajatlarni bir hisobot davrida hisobga
olishga imkon beradigan hisob siyosatining usuli – hisoblash usuli
qo‘llanilmasdan yuritilishi mumkin emas.
Statik hisobning nisbatan oldingi davrlardagi buxgalteriya modellari:
Rim modeli (Qadimgi Rimdagi oila hisobi), venetsiyalik savdogar-
dengizchilar modeli (XV-XVI asrlar), Lyudovik XIV ning soliq
ijaradorlari moliya hisobi (XVII asr) bilan bog‘liqliklari tadqiq qilinishi
qiziqish uyg‘otadi (2-rasm).
Statik buxgalteriya hisobi Rim modelidan quyidagilarni o‘zlashtirgan:
diskret inventarizatsiya;
ko‘chadigan va ko‘chmas mulklarni sotish mumkin bo‘lgan
baholarda
alohida baholash;
mol-mulklarning soxat tugatilishi;
moliyaviy natijaning mol-mulklar yakuniy va dastlabki qiymatini
39
Пачоли JI.
Трактат о счетах и записях / Под ред. Я.В. Соколова. - М.: Фи¬ нансы и статистика, 2001.
40
Обербринкманн Ф. Современное понимание бухгалтерского баланса / Под ред. Я. В. Соколова. — М.:
Финансы и статистика, 1997.
41
Кутер М.И., Гурская М.М.
Теория многообразия балансов Ж.П. Савари // Бухгалтерский учет. — 2003. — №
6.
466
taqqoslash orqali aniqlanishi.
Lyudovik XIV ning soliq ijaradorlari moliya hisobidan statik
buxgalteriya hisobiga quyidagilar o‘zlashtirilgan:
moliyaviy natijani hisobot davri yakunlanganida aniqlash;
hisobot davrini
bir yilga teng qilib belgilash;
Do'stlaringiz bilan baham: 
