R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

3-rasm. Buxgalteriya hisobining dinamik modeli
ДЗУ
СИм
Товарный рынок
Рынок труда
Финансовый 
рынок
ПТ
СТ
Процесс 
производства 
ГП
ТО
ДЗ
Д
1
ΔД
ΔД
1
РФР
Признаные расходы – Р
(фактическая себестоимость) 
Покрываемая 
себестоимость
- ФР
Уб
НУб
Признаные доходы – выручка (В)
Выручка нетто – В
1
ОбН
Покрываемая 
себестоимость 
+ ФР 
ПР
Уб
Уб
ДОА
ДОК
ДО
РНС
РСС
РЮФ
КСПИ
КСУ
ДИК
КСХЖ
РПДА
КСР
ЭП
КР
КС
РК
КНЧП
1
3
3
24
10А
14
13
Оборотные 
налоги 
16
Налог на прибыль
22
7
Налоги на доходы по 
вознаграждению
Вознаграждение собственников 
20
19
17
18
Пассивы 
4, 12, 
22
7, 22, 
23 
19
налоги на доходы физических лиц 
14
15
Накопление убытка
4. 24
6
5
4
8
9
10Б
10Б
10Б 10А
11
12
22, 23
Полная стоимость имущества (Пим), включающая собственное и заемное имущество
1, 3 
2
Активы

---

473 
3-rasm. Buxgalteriya hisobining dinamik modeli
ДЗУ
СИм
Товар 
бозори
Меҳнат
бозори
Молия
бозори 
ПТ
СТ
Ишлаб чиқариш 
жараёни
ГП
ТО
ДЗ
Д
1
ΔД
ΔД
1
РФР
Тан олинган харажатлар – Р
(ҳақиқий таннарх) 
Қопланадиган таннарх 
- ФР
Уб
НУб
Тан олинган даромадлар– тушум (В) 
Нетто тушум– В
1
ОбН
Қопланадиган 
таннарх 
+ ФР 
ПР
Уб
Уб
ДОА
ДОК
ДО
РНС
РСС
РЮФ
КСПИ
КСУ
ДИК
КСХЖ
РПДА
КСР
ЭП
КР
КС
РК
КНЧП
1
3
3
24
10А
14
13
Билвосита 
солиқлар 
16
Фойда солиғи 
22
7
Мукофотлаш бўйича 
даромадлар солиғи
Мулкдорларни мукофотлаш
20
19
17
18
Пассивлар
4, 12, 
22
7, 22, 
23 
19
Жисмоний шахслар солиғи 
ческих лиц 
14
15
Зарарларнинг жамғарилиши 
4. 24
6
5
4
8
9
10Б
10Б
10Б 10А
11
12
22, 23
Хусусий ва қарз мулкларни ўз ичига олувчи мулкларнинг тўлиқ қиймати (Пим)
1, 3 
2
Активлар

---

474 
Sanoat kapitali doiraviy aylanishi formulasini dinamik amaliyotga 
ixtisoslashgan 
buxgalter 
nuqtai-nazari(pozitsiyasi)dan 
aniqlashga 
harakat qilamiz:
1. Mulkdor kapitalni e’lon qildi. Ta’sis hujjatlarini ro‘yxatdan 
o‘tkazi natijasida ta’sischilar debitor qarzdorlik (DZU) va asosiy 
investitsiya qilingan kapital – ustav kapitali (KSU) ko‘rinishidagi 
investtitsiya qilingan xususiy kapital (KSI) vujudga keladi:
DZU = KSU, (2.10) 
2. Mulkdor ustav kapitalga ulushlar bo‘yicha qarzdorlikni (DZU) 
kiritilgan mulk, ko‘pchilik hollarda pul mablag‘lari (D) ko‘rinishida 
so‘ndirdi. Qoidaga ko‘ra, korxonani ro‘yxatdan o‘tkazish vaqtida 
mulkdor ta’sis hujjatlarida ko‘zda tutilgan ulushni to‘lig‘icha emas, 
ta’sischilarning ta’sischilarning kiritilmagan qismi bo‘yicha debitorlik 
qarza (DZU) saqlanib qolishiga olib keluvchi uning bir qismini 
(ulushning yarmidan oshadigan) kiritadi:
DZU + Im = KSU, (2.11) 
Shuni ta’kilag kerak-ki, bunday sharhlash buxgalteriya hisobining 
statik amaliyoti va nazariyasiga xosdir. Buxgalteriyaning dinamik 
nazariyasi asoschisi O.Shmalenbax esa, aksincha, aktivlar tarkibida 
moliyaviy natijalar shakllanishida bevosita ishtirok etuvchi mulklar 
hisobga olinishi kerak deb hisoblagan va ustav kapitalidagi ulushlar 
bo‘yicha ta’sischilar debitor qarzdorlikni aktivlar tarkibiga kiritilishi 
mumkin emas deb hisoblagan.
Ta’sischilar ustav kapitalidagi ulushlar bo‘yicha korxona bilan 
to‘liq hisob-kitobni amalga oshirganidan keyin (2.11) tenglama 
quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi:
Im = KSU, (2.12) 
3. Mulkdor tomonidan ustav kapitalidan oshadigan mablag‘lar 
kiritganida, pul mablag‘larining manbalari sifatida ustav kapitalidagn 
tashqari investitsiya qilingan kapitalning qo‘shimcha manbalari o‘lishi 
mumkin. Mulkdor egasining ulushlarini quyidagi: aktsiyadorlik 
jamiyatlari uchun – aktsiyalar nominal qiymatidan oshishi (EP – 
emission mukofot yoki emission daromad), aktsiyadorlik jamiyati 

---

475 
bo‘lmagan korxonalar uchun – ta’sischilarning ustav kapitalidagi 
ulushlarini chet el valyutasi ko‘rinishida kiritilishi natijasidagi kurs 
farqlari (KR) bo‘lishi mumkin, ya’ni:
Im = KSU + DIK, (2.13) 
4. Mulkdor tomonidan ustav faoliyatini amalga oshirish uchun 
korxona ma’muriyatiga berilgan pul mablag‘larining mavjudligi, uning 
menejerlariga o‘z ishtirokini uchta bozorga: tovar, ishchi kuchi (mehnat) 
va moliyaviy bozorlarga taqsimlash imkonini beradi. Birinchi, tovar 
bozoridagi ishtirok ishlab chiqarish vositalarini: mehnat predmetlari – 
PT (xom-ashyo va materiallar) va mehnat vositalarini – ST (asosiy 
vositalar, nomoddiy aktivlar) xarid qilish nuqtai nazaridagi manfaatlarni 
ifodalaydi.
Korxona xo‘jalik faoliyatida mukllar nafaqat o‘z mablag‘lari 
evaziga, jumladan mulkdorlar ulushi hisobiga yuzaga keladi. Ularning 
vujudga kelish manbasi sifatida, odatda, buxgalteriya hisobida 
korxonaning qarz majburiyatlari yoki kreditorlik qarzdorlik deb 
ataluvchi jalb qilingan yoki qarz mablag‘lari bo‘ladi. Anglosakson 
buxgalteriya hisobi adabiyotlarida majburiyatlar atamasi ishlatiladi.
1?
Korxonaning qarz majburiyayatlari (KZ) ishlab chiqarish 
vositalarini xarid qilishda naqd mablag‘larning yetishmasligida vujudga 
kelishi mumkin. Agar mulklar pul mablag‘lari (D) va ishlab chiqarish 
vositalari (SP) ko‘rinishida taqdim etilsa, korxona qiymatliklari va ular 
manbalari bog‘liqligini quyidagicha tavsiflash mumkin:
DU + SP = (KSU+DIK) + Kz, (2.14) 
yoki
SP = (D-Du) + KZ, (2.15) 
Bu yerda Du – ishlab chiqarish vositalari xarid qilingandan keyingi 
pul mablag‘lari qoldig‘i. 
Mehnat bozorida ishchi kuchini yollash amalga oshiriladi. 
Xodimlar bilan munosabatlar buxglateriya hisobi ikki tomonlama

---

476 
qiziqishni vujudga keltiradi: mehnat uchun hisoblangan ish haqi 
mahsulotlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish 
xarajatlari (tannarxi) elementi sifatida ko‘riladi. Bundan tashqari, 
belgilangan muddatlarida (oyda bir yoki ikki marta) ish haqining davriy 
to‘lanishi xodimlarga ish haqi bo‘yicha qarzdorlikni jalb qilingan 
mablag‘lar manbalari (qarz majburiyatlari – KZ) sifatida ko‘rishga 
imkon beradi.
Moliyaviy bozorda moliyaviy qo‘yilmalarni (daromad olish 
maqsadida boshqa korxonalar aktsiyalarini xarid qilish) yoki xorijiy 
valyutani (keyinchalik yuqori kurs bo‘yicha qayta sotish niyatida) xarid 
qilishni amalga oshirish imkonini beradi.
5. Ishlab chiqarish jarayoni natijasida (mehnat predmetlariga ishchi 
kuchini jalb qilgan holda mehnat vositalari bilan ta’sir qilish) 
tugallanmagan ishlab chiqarish vujudga keladi, shu bilan bir paytda 
(birgalikda) korxonaning xodimlar oldida ish haqi va mahsulotlar, ish va 
xizmatlar tannarxiga kiritiladigan ietimoiy soliqlar bo‘yicha byudjetdan 
tashqari jamg‘armalarga qarzdorlik (KZ) vujudga keladi. Mehnat 
vositalari 
qiymati 
ishlab 
chiqarish 
xarajatlariga 
amortizatsiya 
ko‘rinishida qismlar bo‘yicha o‘tkaziladi:
Du + SP
1
+NZP = (KSU + DIK) + KZ, (2.16) 
6. Tugallanmagan ishlab chiqarishning bir qismi ishlov berishning 
barcha bosqichlaridan o‘tib, yakuniy tovar ko‘rinishini oladi, ya’ni 
tayyor mahsulotga (GP) aylanadi:
Du + SP
1
+NZP + GP = (KSU + DIK) + KZ, (2.17) 
7. Tayyor mahsulotlarning bir qismi xaridorlarga yuklab 
jo‘natilgan (yuklab jo‘natilgan tovarlar – TO):
Du + SP
1
+NZP
1
+ GP
1
+ TO = (KSU + DIK) + KZ, (2.18) 
8. Tayyor mahsulotlarning boshqa bir qismini sotuvchi omborining 
o‘zida xaridorga berib yubordi, ya’ni qayta sotishga mo‘ljallangan tovar 
yoki ko‘rsatilgan xizmatlarga bo‘lgan mulkiy huquq sotuvchidan 
xaridorga o‘tadi. Sotish shartnomasida belgilangan yetkazib berish 
nuqtasida yuklab jo‘natilgan mahsulotga nisbatan mulkiy huquq ham 
xaridorga o‘tadi. Xaridorga tovar krediti taqdim etiladi va u belgilangan 

---

477 
muddat ichida uzish majburiyatini oladi. Sotuvchi korxona vujudga 
kelgan talab qilish huquqi yoki xaridorlarning debitor qarzdorlik (DZ) 
miqdorida tushum (V) ni (sotishdan asosiy daromad) tan oladi:
Du + SP
1
+NZP
1
+(GP
1
+TO
1
) = (KSU + DIK) + KZ + V, (2.19) 
Bu dinamik buxgalteriya hisobining eng muhim jihatidir: shu 
paytgacha qo‘llanilgan xarid qilish va ishlab chiqarish (tannarx)ning 
haqiqiy xarajatlari o‘rniga sotish baholari bo‘yicha hisobga olish 
boshlangan. Xaridorlar debitorlik qarzlari yoki olingan pul mablag‘lari 
va tushumlar ham sotish baholari bo‘yicha ro‘yxatga olingan.
Tushum (daromad) tannarxni (SS), shuningdek, davlat byudjeti 
foydasiga oxirgi iste’molchi(xaridor)lardan undiriladigan aylanma 
(muomala) soliqlari (ObN) va foydani (PR) qoplashi kerak (2.4 rasm).
9. Tayyor mahsulotga mulkiy huquqni xaridorga berish nafaqat 
daromad(tushum)ni tan olishga, balki uni ta’minlagan xarajatlarni ham 
tan olishga imkon beradi, ya’ni qiymatlik aylanmasidan sotilgan 
mahsulotlar tannarxi chiqariladi. Bunga ombordan chiqim qilingan 
mahsulotlar va qayta sotishga mo‘ljallangan tovarlar, mulkiy huquqi 
xaridorlarga o‘tgan yuklab jo‘natilgan tovarlar tannarxi, ko‘rsatilgan 
xizmatlar va bajarilgan ishlar tannarxi kiradi. Moliya bozori bo‘yicha 
qimmatli qog‘ozlar va xorijiy valyutalar bo‘yicha xizmat ko‘rsatish 
xarajatlari (RFR) hisobdan chiqariladi.
Tushum (brutto) 
Tushum (netto) 
Muom
ala soli
qlar
i 
Tannarx 
Foyda (soliq to‘langungacha bo‘lgan) 
Ma
ter
iallar
v
a c
he
td
an 
ko‘r
sa
ti
lgan xiz
matlar
Ish ha
qi 
Ijtim
oiy so
li
qlar
Amor
ti
za
tsi
ya
B
oshqa
xa
ra
jatla
r 
Sof foyda 
F
oyda
sol
ig‘i 
Qayta investitsiya 
qilish
Mulk
dorla
rni 
mukofotl
ash
R
ez
erv 
ka
pit
ali
Ta
qsim
lanma
ga
n foy
da