R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

2.4-rasm. Tushum tarkibi 
Daromadlarni ta’minlagan xarajatlarni tan olish qiymatliklar 
muomalasidan sotilgan mahsulotlar tannarxini (GP
1
va TO) hisobdan 
chiqarish bilan bir vaqtda xuddi shu sotish tannarxi (SS) qiymatini 

---

478 
manbalar muomalasidan ham hisobdan chiqarishni ko‘zda tutadi.
9-muomala 8-muomalaning rivojlanishida bajariladi: 
xo‘jalik 
bitimi ob’ektiga mulkiy huquqning o‘tishida bitim ob’ekti tannarxi 
bo‘yicha hisobga olish to‘xtatiladi va sotish bahosi bo‘yicha hisobga 
olish boshlanadi.
10. Brutto-tushum (V) (aylanma soliqlar bilan) netta-tushumgacha 
(davt hisobiga soliqlarsiz) kamayadi. Buning natijasida korxonaning 
qarz majburiyatlari (KZ) ko‘payadi.
11. Tushum (daromad) va xarajatlarni taqsimlash moliyaviy 
natijani (bizning misolimizda – foyda) aniqlashga yordam beradi:
yoFR = D – R = V – (SS+ObN), (2.20) 
Tushum 
aylanma 
soliqlar 
(ObN) 
va 
tannarx 
(SS)ga 
kamaytirilgandan keyin taqsimlangungacha foyda (PR) qoladi:
Du+SP
1
+NZP
1
+DZP = (KSU + DIK) + PR +KZ (2.21) 
12. Foyda (PR) korxona majburiyatlari (KZ) oshishiga olib 
keluvchi soliыlar (NPR) va taqsimlanmagan sof foyda (NChP)ga 
taqsimlanadi:
Du+SP
1
+NZP
1
+DZP = (KSU + DIK) + NChP +KZ (2.22) 
13. Moliyaviy kapitalni quvvatlash kontseptsiyasi kompaniya 
quvvatlashni rejalashtirayotgan kapital foydani o‘lchashni mo‘ljallashga 
imkon beradi, kompaniyaning kapitalga nisbatan foydasi va uning 
kapital qaytimi orasida farqni ko‘rsatadi.
Kontseptsiyasiga muvofiq sof aktivlarning kelgusi hisobot davri 
boshiga summasi oldingi hisobot davri boshiga sof aktivlar summasidan 
kam 
bo‘lmasligi 
kerak. 
Kontseptsiya 
korxona 
mulkdorlari 
ulush(badal)larini hamda mulkdorlar tomonidan ishlab topilgan va 
oldingi hisobot davrlarida qayta investitsiya qilingan kapitalni 
mukofotlash va shaxsiy manfaatlar uchun foydalanishga ruxsat 
bermaydi. Kapitalni quvvatlash uchun zarur summadan oshadigan 
aktivlar oqimi kapitalga nisbatan foyda deyiladi.
Korxona qanday kapitalni degan haqli savol tug‘iladi. Takror 
ishlab chiqarish o‘sishida yangi tsikl boshiga kapital oldingi tsikl 
boshiga kapitaldan kam bo‘lmasligi kerak. Kengaytirilgan takror ishlab 

---

479 
chiqarish soliq to‘langanidan keyingi foyda(NChP)ning bir qismi 
dastlabki investitsiya qilingan va oldingi davrlarda jamg‘arilgan kapital 
(KNChP) qo‘shilishiga asoslanadi.
Shunday qilib, xo‘jalik sub’ekti faoliyati mulkdorning kapitalini 
quvvatlash (saqlab turish) va uni ko‘paytirishga yo‘naltiriladi. Bu 
zararsiz moliyaviy natija va mulkdor kapitaliga to‘g‘ri keluvchi 
foydaning bir qismini kapitalizatsiya (qayta investitsiya qilingan) qilish 
bilan erishiladi.
14. Taqsimlanmagan sof foyda (NChP) qonunchilik va ta’sis 
hujjatari bo‘yicha tuziladigan majburiy zaxiralarni istisno qilgan holda 
mulkdorlarga tegishlidir (zaxira kapial – RK). Natijada, majburiy zaxira 
shakllantirilganidan keyin mulkdor hisobot davri foydasi qoldig‘ini 
mukofot sifatida olish huquqiga ega.
Mulkdor majburiy zaxiralardan tashqari barcha foydani olgan 
(yoki korxona faoliyati davomida foyda shakllanmagan) hollarda oddiy 
takror ishlab chiqarish sodir bo‘ladi (qiymatliklarning doiraviy aylanishi 
manbasi dastlabki investitsiya qolingan kapitaldir (KSI)). Agar mulkdor 
soliq to‘langanidan keyingi o‘ziga tegishli foydaning bir qismini 
korxonada qoldirsa, bunday korxona uchun kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarish xosdir, ya’ni qiymatliklar oylanish manbasi investitsiya 
qilingan (KSI) va qayta investitsiya qilingan (KSR) kapital hisoblanadi. 
Qayta 
investitsiya 
qilingan 
kapital 
kapitalizatsiya 
qilingan 
taqsimlanmagan foy foyda (KNChP) va rezerv (zaxira) kapitalni (KR) 
tavsiflaydi. Korxona mulkdorlarining dastlabki badallari (KSI) va 
oldinga davrlarda ishlab topilgan va jamg‘arilgan qayta investitsiya 
qilingan kapital taqsimlanmasligini eslatib o‘tish kerak. Faqatgina 
hisobot davri sof foydasi (NChP) taqsimlash ob’ekti hisoblanadi. 
Mulkdorlarni mukofotlash korxonaning majburiyatlarini (KZ) oshiradi:
Du+SP
1
+NZP
1
+DZP = (KSU + DIK) + (KNChP+RK) +KZ (2.23 
15. Xaridor dekbitor qarzdorlik(DZP)ni uzdi. Korxona ishlab 
chiqarish xarajatlari (ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi (SS)), davlat 
manfaatlari uchun xaridorlardan undiriladigan aylanma soliqlar (ObN) 
foyda(PR)ni o‘z ichiga oluvchi tushum (V) miqdoridagi pul 
mablag‘larini oladi:
(Du+D
1
)+SP
1
+NZP
1
= (KSU + DIK) + (KNChP + RK) +KZ (2.24) 
16. Ishlab chiqarish vositalari xarid qilish (mol yetkazib 

---

480 
beruvchilarga qarzdorlik), mehnatga haq to‘lash (xodimlar bilan hisob-
kitoblar), soliqlar va mulkdorlarga mukofotlar hisoblash natijasida 
yuzaga kelgan qarz majburiyatlari bagk schyotlaridagi pul mablag‘lari 
hisobidan so‘ndiriladi.
Shunday qilib, tushum hisobidan moddiy xarajatlar, mehnatga haq 
to‘lash va ijtimoiy soliqlar bo‘yicha qarzdorlik, aylanma soliqlar va 
foyda solig‘i, mulkdorlar mukofotlari qoplanadi. Bank schyotlarida 
tushumdan uzoq muddatli mulklarni tanlash uchun yig‘iladigan 
amortizatsiya, foyda hisobiga shakllantiriladigan rezerv kapitali va 
taqsimlanmagan kapitalizatsiya qilingan (kapitalga biriktirilgan) sof 
foyda qoladi.
Jalb 
qilingan 
kapital 
bo‘yicha 
qarzlar 
to‘langani(qarz 
majburiyatlari so‘ndirilgani)dan keyin (2.24) tenglama quyidagicha 
yakuniy ko‘rinishga keladi:
(Du+DD)+SP
1
+NZP
1
= KSU + KSR (2.25) 
(2.25) tenglama kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning 
navbatdagi bosqichida sanoat kapitali doiraviy aylanishi (2.8) sxemasini 
to‘liq qanoatlantiradi.
Dinamik amaliyotning ikkinchi eng muhim jihati inventarizatsiya 
o‘rni o‘zgarishidir. Hisobning yangi modeli davri inventarizatsiya 
natijasida bankrotlikni aniqlashni maqsad qilmaydi. Qiymatliklar 
haqiqiy inventarizatsiya qilmasdan faoliyat moliyaviy natijasini 
aniqlashga imkon beruvchi 
permanent inventarizatsiya
tushunchasi 
vujudga keldi (xo‘jalik hayoti amalga oshirilgan faktlar (xo‘jalik 
muomalalari) natijasida kapitalning doiraviy aylanishining barcha 
bosqichlarida sodir bo‘ladigan barcha o‘zgarishlarni hisobda aks 
ettirish). Aynan shunday yondashuv kapital harakatining barcha 
ko‘rinishlarida nazoratning ajralmas qismi va buxgalteriya balansini 
tuzishning asosi hisoblanadi.
Moliyaviy kapitalni quvvatlash kontseptsiyasi agar davr oxiriga sof 
aktivlari moliyaviy (pul) summasi hisobot davri boshidagidan oshiq 
bo‘lsa, (davr davomida mulkdorlar tomonidan olingan va qo‘shimcha 
kiritilgan summaga korrektirovkalarni hisobga olgan holda) olingan 
foydani tan oladi.
Hisobot davri oxiri va boshidagi boylikni (mulkdor kapitali – KS) 
taqqoslash orqali moliyaviy natija aniqlanadigan statik kontseptsiyadan 
farqli ravishda, dinamik kontseptsiyada moliyaviy natija (foyda yoki 

---

481 
zarar) olingan daromalar (D) va ularni ta’minlagan xarajatlar(R)ni 
taqqoslash orqali aniqlanadi:
yoFR = D – R , (2.26)