O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mavzuni to Hdiruvchi cixborot
0 ‘zbek xonining q irg‘iz sardori
Qurbonjon dodhohning to ‘ng‘ich o ‘g ‘li Abdullabek yigitlari 
bilan kurashni davom ettirdi. Bosqinchilar qo'lida qatl etilgan do‘sti,
32 yoshida dorga osilgan Po'latxon uchun Skobelevdan qasos olishni 
o ‘yladi.
Oloyliklar orasida janglarda chiniqib boy harbiy tajriba ortirgan 
yigitlar to'plangan edi. Ular ham Abdullabek singari bosqinchilarga 
qarshi so‘nggi tomchi qonlari qolguncha kurashishga ahd qilgan 
fidoiy msonlar edi.
Skobelev strateg sifatida o ‘zbek, qirg'iz, qipchoq, tojik, turkman 
birlashsalar dahshatli kuchga aylanishini yaxshi bilgan. Shuning 
uchun ulaming o ‘rtasida «nifoq» solish, urug‘chilik, maxalliychi- 
likni kuchaytirish siyosatini tutdi.
U Abdullabekka qarshi Oloy ichiga yurish qilganda mahalliy 
sotqinlardan iborat 25 kishini oldinga yuboradi. Ammo ular ham- 
masi vatanparvarlar o'qidan yer tishlaydi. Skobelev shunda ruslarga 
ixtiyoriy xizmatga o‘tgan qozoq sardori Shabdonni 40 yigiti bi-
213
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ian razvedkaga yuboradi. Ular bir necha guruhlarga b o iin ib , 
qo‘zg‘alonchilarni qidirishadi. Yo‘l-yo‘lakay ular ovullarni talab, 
ancha-muncha yilqi, qo‘ylami o ija qilishadi. Skobelev aholidan 
talab olingan mollaru-mulklami b o iib olishni taklif qiladi. Bu bilan 
u qozoqlar qirg‘izlarni taladi, degan ovoza tarqatish va ikki xalq 
o ‘rtasiga adovat u ru g in i sochmoqchi edi. Ammo Shabdan «Men 
ruslarga xizmat qilgani kelganman, talagani emas» deydi. Shunda 
q irg iz qipchoqlardan ruslarga xizmatga o4gan Bekjon va Tursunqul 
guruhlari ham Abdullabekka qarshi yuboriladi. Ular 0 ‘shdan chiqib 
Terakdavonga kelishadi va Dorboz darasida Abdullabek bilan 
to ‘qnashadi. Ular tor-mor qilinib, ko'pchiligi asir olinadi. Yana bir 
guruh U chqo‘rg‘on yaqinidagi darada qo‘zg ‘alonchilar tomonidan 
qirib tashlanadi.
General Skobelev endi o 'zi shaxsan saralangan, tog‘ urushiga 
ixtisoslashgan qo‘shin bilan jangga otlanadi. Abdullabek, Umarbek, 
Sulaymon udaychi, Tunako‘lponsod rahbarligidagi o ‘zbek, qirg‘iz, 
qozoq yigitlari uni Yangiariq darasida yo ‘lini to'sadi. Ikki o ‘rtadagi 
olishuvda qo‘zg ‘alonchilar son va sifat jihatdan ustun dushmanga 
bas kelolmay, orqaga chekinadi. Abdullabek qo‘zg‘alonchilami 
birlashtirish maqsadida Hudoyorxon avlodi Abdukarimbekni xon deb 
e ’lon qiladi va uning nomidan chaqiriqnomalar yuboradi. Abdullabek 
xonning birinchi amaldori-mingboshi sifatida tilga olingan xitobnoma 
chaqiriqlar o ‘z kuchini k o isatd i. Farg‘ona gubematori bu ishda 
eng ta ’sirchan Abdullabek ekanini yaxshi bilgan va shu tufayli uni 
yo‘qotish uchun barcha choralarini k o id i. Gvardiya ofiseri Spolatbog 
rahbarligida kuchli otryadni Abdullabekka qarshi yubordi. Ammo bu 
otryad m agiubiyatga uchrab, orqaga chekindi. Kapitan Spolatbogdek 
gvardiya ofiseri o ‘z pog'onasiga k o ia armiya polkovnigiga teng 
harbiyning hech qanday nazariy va amaliy harbiy m aium otga ega 
b o im ag an Abdullabekdan yengilishi general Skobelevni sarosimaga 
soldi. U Turkiston harbiy okrugi qo‘shinlari qo‘mondoniga y o ilag an
axborotida 80 soldat va ofiserlarga bosh Spolatbog amalga kelganda 
butun dabdabasini yo'qotib sharmanda b o ig an in i yozadi. Raqibni 
mensimay gerdaygan boshqa ofiserlarning boshiga shunday savdo 
tushishi inumkinligidan ogohlantiradi. 1876 yil 6 iyulda general 
endi kapitan emas, undan yuqoriroq lavozimdagi podpolkovnik 
Krujanovskiyga 350 soldat berib, ulami U ch q o ig 'o n g a yubordi. 
Chimboy gamizonidan ikki yuz piyoda askami vodiyga yubordi. 18 
iyulda o ‘zi ham sara lashkarlari bilan y o ‘lga chiqdi. Ammo bunday 
katta kuch ham qo‘zg‘alonchilarni cho‘chitmadi. Ular dushmanga 
turli tomonlardan hujumlar uyushtirib, ko'zdan g ‘ovib bo'lishdi.
214
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nochor holga tushgan Skobelev Abdullabekka maktub yo'llab undan 
kurashni to'xtatishini so'radi. Bunga javoban Abdullabek dodxoh 
yuborgan javobi ham diqqatga sazovordir. Unda bek ruslaming 
nayrangbozligi va subutsizligini ochiq yozib, ularga ishonmasligi 
sabablarini ko'rsatdi.
- Sizlar o 'z va'dangizni buzasiz.
Masalan, yarimpodshoh Qo ' qon xonligini Nasriddinxon ihtiyoriga 
topshiradi, so'ng ko‘p o'tm ay uni
bekor qilib, Sibirga jo'natdi. Siz esa general Skobelev, huddi shu 
tariqa Abdurahmon oftobachini
Q o‘qonda qoldirishga va’da berib, so'ng bizning bir necha 
biylarimiz qatori Sibirga jo'natdingiz.
Siz o'zingizning katta va yengilmas qo'shinlaringiz bilan 
fahrlanasiz. Biz esa kichik odamlarmiz. Biz faqat Allohga ishonamiz 
va yolg'iz unga tayanamiz.
Agar siz о ‘z va’dangizda sobit turganingizda biz shundayin qilmas 
edik. Shuning uchun biz tanamizda jonim iz boricha kurashamiz.
Agar siz chindan ham tinchlik istasangiz, bu ishni Shabdan botirga 
topshiring. Uni 0 ‘sh uezdida qoldirsangiz u biz bilan o'rtam izda 
vositachi bo'ladi va biz unga ishonamiz.
Abdullabekning maktubi u nafaqat sarkarda va balki usta 
siyosatchi ekanligini ham ko'rsatadi. U ruslarga ko'ngilli xizmat 
qilayotgan Shabdan Jontoevni xoin emas, balki botir deb atadi. 
Unga ishonishini bildirdi. Bu esa qirg'iz, qozoq va o'zbek o'rtasiga 
nifoq soluvchi general Skobelevga yoqmas edi. Shuning uchun ham 
u Abdullabek shartlariga rozi bo'lm adi. U aholiga murojaatnoma 
tarqatib, Abdullabek, Umarbek, Abdukarimbek kabi qo'zg'alon 
boshliqlarini tutib berishni talab qildi. Ammo xalq o 'z qahramonlariga 
hiyonat qilmadi. Skobelev endi po'pisadan zo'ravonlikka o'tdi. 
U urush havosini olgan polkovnik knyaz Vitgenshteyn, kapitan 
Serpiskiy, yasovul (mayor) Baytakov, praporshik Groshevskiy 
boshchiligidagi kazaklardan iborat jazo qo'shinlarini Abdullabekni 
qo'lga tushirishga yubordi. Abdullabek, Yormuhammad, Xudoynazar, 
Muhammad biy rahbarligidagi mingga yaqin o'zbek, qirg'iz, qipchoq, 
qozoq vatanparvarlari dushmanni kuchli otishma bilan qarshiladilar. 
Bosqinchilar o 'z maqsadlariga yeta olmadilar. Mustamlakachilarga 
qarshi xalq harakati to'xtam ay kuchayib bordi.
Farg'ona viloyati harbiy gubematori Skobelev 1877 yil 7 
yanvarda Turkiston general-gubematori fon Kaufmanga yo'llangan 
taqdimnomasida Farg'onadagi siyosiy-harbiy vaziyatni tahlil etib, 
noxush xulosaga keladi. U qo'zg'alon tugamaganligi, aksincha yanada
215
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xatarli tus olayotganini uqtirib o ‘tadi. U Abdullabckni qozoq xalqini 
milliy qahramoni Sulton Sodiq Kenesarin bilan aloqa o'rnatganidan 
tashvishini yashirolmadi.
Qozoq xalqi ozodligi uchun kurashda qurbon b o ig a n Kenesari 
Qosimovning kenja o 'g 'li Sulton Sodiq mustamlakachilarga qarshi 
otasi ishini davom ettirgan. U o'zbek birodarlari bilan birgalikda 1864 
yilda Chimkent, Avliyoota, Turkiston, 1865 yilda Toshkentni, 1866 
yilda Erjar, 1868 yilda Samarqand, 1870 yilda Kitob, Shahrisabzni, 
1873 yilda Xiva xonligini bosqinchiiardan himoya qilgan fidoiy 
inson edi. U endilikda 
0
‘zbek amiri Yoqubbek lashkarboshisi sifatida 
xizmat qilardi.
Skobelev Oloy vodiysidagi qo‘zg‘alonchilar Buxoro amiri 
o ‘g ‘li Abdumalik to‘ra bilan ham aloqa o'rnatishganini aniqlagan. 
Abdumalik to‘ra ruslarga tobe otasiga Qarshida qo‘zg ‘alon k o ‘targan, 
m agiubiyatdan so‘ng xorijga ketishga majbur b o ig a n istiqlolchi 
shahzodaligini, uni inglizlar qoilab-quvvatlashi, Peshavorda yashashi, 
lekin hamon istiqlol uchun kurashdan charchamayotganini bilardi.
General Skobelev vodiyda yetimxonlar harakati -- Q o‘qon xonli­
gini tiklash uchun kurashayotgan zodagonlar ham qo'zg'alonchi- 
!arni qoilab-quvvatlashayotganini rahbariyatiga ta'kidlab o ‘tgan. 
Uning bu axborotidan so'ng Abdullabek va uning safdoshlariga katta 
«ov» uyushtirildi. Shundan so‘ng Abdullabek Afg'onistonga ke- 
tishga majbur b o id i. Makkaga xaj y o iid a n o m aiu m kasallikdan 
vafot etdi. Ammo uning o iim i vodiyda istiqlol harakatini to'xtata 
olmadi.
1878 yilda Mingtepada yetimxonlar qo'zg'aloni boshlandi. 1880 
yildan esa Darvishxonto‘ra, M o‘mmbay boshchiligidagi g ‘alayonlar 
koiarildi. Farg'ona va Oloydagi xalq harakatlarida P oiatxon va 
Abdullabek tarafdorlari va safdoshlari faol rol o'ynadi. Bu harakat- 
lar tinimsiz davom etib. 1898 yilda o'zining yuksak cho‘qqisiga 
k oiarildi. O 'lka mustamlakachilarini larzaga solgan mashhur Duk- 
chi eshon - Andijon qo‘zg‘alonida o ‘zining yuksak cho‘qqisiga yetdi.
Qurbonjon dodxohning nabiralari 1898 yilgi milliy-ozodlik 
q o ‘zg ‘alonida ham faol qatnashganlar. Rus amaldorlari doimo Oloy 
malikasidan hayiqishgan. Shuning uchun gubernatorlar uning oldiga 
tez-tez kelib turishgan. 1901 yilda Rossiya imperiyasi harbiy vaziri 
general Kuropatkin 0 ‘shga kelib Qurbonjonga imperatrisaning 
sovg‘asini shaxsan topshirgan. Kurbonjon 3 I nevara, 57 chevara va 6 
evara ko'rib, 1907 yilda 0 ‘shda vafot etadi.
Xullas, Q o‘qon xonligi Rossiya guberniyalaridan biriga - Tur­
kiston general-gubematorligining Farg'ona viloyatiga aylantirildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Endi Rossiya Markaziy Osiyodagi so'nggi mustaqil Yoqubbek 
davlatini tugatish fikriga tushdi. Chunki Ettishahar davlati (1865- 
1877) mustamlakachilarga qarshi kurashda Qo'qon, Buxoro, Xivadagi 
vatanparvarlarga doimo yordam berib turardi. Xitoy hukumatining 
Rossiyadan «Sharqiy Turkistonda tartib o'rnatish uchun rus 
qo'shinidan foydalanish» haqidagi iltimosi ayni muddao b o id i. 1877 
yil 22 iyunda rus qo'shini G 'uljaga bostirib kirdi.
Ikkinchi tomondan Szo Szun Tan boshchiligidagi Xitoy qo'shini 
Urumchi darasiga yaqinlashdi. Amir Yoqubbekning to'satdan vafot 
etishi Yettishahar davlati qo'shinining mag'lubiyatga uchrashiga 
sabab b o id i. Qo'qonga yondosh bu davlatmng halokatiga Rossiya 
asosiy aybdor ekanini bosh shtab polkovnigi D.V. Putyata ochiq 
tan olgan. Yoqubbek hukmronligi davrida «uning dono boshqaruvi 
natijasida Sharqiy Turkiston uzoq vaqtdan beri hali ko'rmagan 
osoyishtalikka erishdi»1 deya Rossiya siyosatini qoralagan edi.