O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Terentev M. A.
K o 'rsa tilg a n asar, 4 5 1 -bet.
: 
Karimov Sh., Shamsutdinov R.
T urkiston R usiya bosqini davrida. A ndijon. 
« M eros», 1 9 9 5 ,3 9 -b et.
206
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qattiq qarshilik ko‘rsatdilar: ular har bir to‘siqdan foydalanar edilar. 
tomlar ustidan turib o 'q otishar, ko‘chalar, hovlilar, uylar, masjidlar 
ichida yuzma-yuz olishardilar. Ulaming qarshilik ko'rsatishlari 
oldinda hujum qilib borayotganlarni g'azablantirar, tobora junbo'shga 
keltirardi. Bozor maydonida Skobelev kolonnasi yirik yog‘ochlar- 
dan qilingan to ‘siqqa duch kelib qoldi. Zambaraklarimiz oldinga 
o ‘tkazildi va bir necha o 'q uzilgandan keyin dushman tumtaraqay 
b o iib qochdi. Turkistonliklar beshta istehkomdan tashqari, mus- 
tahkam q o 'rg ’onchaga aylangan uylami ham jang bilan q o ig a
kiritdilar. Nihoyat, har uchala kolonna o ‘rdaga yetib keldi va saroyni 
isyonchilardan tozaladi. Qisqa muddatli hordiqdan so‘ng manzilgoh- 
ga qaytildi. Darvoqe, y o i yoqasidagi imoratlaming hammasiga o ‘t 
qo ‘yib borildi. Old qismlar qaerda ketayotganini y o n ging a qarab 
bilib olish mumkin edi. Otishmalar hali tinmagan, andijonliklarning 
«Ur!», «Ur!» sadolari eshitilib turardi. Andijonni butunlay vayron 
qilish uchun general Troiskiy Skobelevga oltita zambarak berib, 
shahami to'pga tutishga, bozor va yong‘in boiayotgan tomonlami 
nishonga olishga buymq berdi»1.
General Skobelev Andijonning kulini ko‘kka sovurish bilan 
kifoyalanmay, andijonliklami tovon to iash g a majbur etib, 33 ming 
mbl undirib ham oladi.
Andijonda sodir b o ig a n qo‘zg‘alonchilar halokati va andijon­
liklarning mislsiz qahramonliklari faqat Q o‘qon xonligini emas, 
balki butun 0 ‘rta Osivoni larzaga soldi. Bu tarixiy jangda ozodlik 
kurashchilarining moddiy va m a’naviy kuchiga juda katta talafot 
yetkazildi.
M.D.Skobelev Andijonni zabt etgani haqida Turkiston harbiy 
okmgining muvaqqat qo‘mondoni Kolpakovskiyga xabar berib, endi 
Asaka va M arg‘ilonga harbiy yurish qilish uchun ruhsat so‘raydi. 
Kolpakovskiydan «agarda dushman kuchi ko'p to'plangan b o isa , 
Asakaga yurish bilan cheklanilsin» degan telegramma olinadi.
Skobelev Asakani q o ig a kiritish uchun uni har tomonlama 
oig anadi. Chor q o ‘shinlari 2 rota piyoda askar, 240 otliq, 500 kazak, 
raketa batareyasi va 4 to 'p bilan Asakaga hujum boshlaydi va uning 
markazini to ‘pga tutadilar. Asaka tepaligida turgan himoyachilarga 
qarshi soldatlar hujumga o ‘tib, ulami chekintirishadi. 20 yanvar kuni 
Abdurahmon Oftobachi rus qoinondoniga elchi yuboradi. 24 yan- 
varda u o ‘zining 12 safdoshi, shu jumladan, Botir to ia , Isfandiyor, 
Xoliq parvonachi, Normuhammad dodxoh va 700 yigiti bilan Sko-
1 В оспом ин ан ия М .Д. С кобелева. Таш кент, 1907, стр. 15.
207
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

belevga taslim b oiad i. P o iatxo n bundan xabar topib haqiqiy Po‘- 
latxonning aka-ukalari va kelinini oidirtiradi. Shuningdek, u shtabs- 
kapitan Svyatopol-Mirskiy, untcr-ofiser F.Danilov va 8 asirni o iim g a 
hukm qiladi.
Abdurahmon Oftobachi laslim b o ig ach . Nasriddinxon 1876 
yilning 21 yanvarida Q o'qon taxtini qaytadan egaliash uchun 
Mahramdan y o ig a chiqadi. Naymancha qishlogiga kelganida unga 
P o iatx o n tarafdorlaridan Q o'qon hokimi o in id a turgan Abdullobek 
o ‘z askarlari bilan hujum qiladi 
Xon urushda 200 kishisini 
yo'qotib, Mahramga chekinadi. Ammo 28 yanvarda xon tarafdorlari 
Abdullobekni engib, Nasriddinxonni Q o'qonga taklif etadilar va 29 
yanvarda uni taxtga o'tqizadilar.
General Skobelev Miller-Zakomelskiyga 600 kazak, raketa 
batareyasi, 2 rota piyoda askar va 4 to 'p berib M argilonga, P o iat- 
xonga qarshi yuboradi, o'zi esa Namanganga jo'naydi.
Bu vaqtda general Troiskiy Namanganga yaqin joyda P oiatxon 
iashkari bilan jang olib borardi. Q o‘zg ‘alonchilar m agiubiyatga 
uchrab P oiatxon qochib ketayotganda otdan yiqilib, oyog'i sinadi. 
Shunga qaramay, kurashni davom ettirib, Asakaga kelib boiajak 
janglarga hozirlik k o ia d i. Bu vaqtda uning qo‘1 ostida 12 ming 
lashkar to'plangan edi. Bu qo'shin birin-ketin bir necha g'alabaga 
erishadi. O 'sh, Andijon va Marg'ilor.ni egallaydi. Bundan sarosimaga 
tushgan Nasriddinbek M argilonning sobiq begi Sulton Murodbek 
boshchiligida P oiatxonga qarshi askar yuboradi. Ammo hujum 
qilishdan cho'chigan Sulton Murodbek Fayzobod qishlogiga 
o'm ashib olib q irg iz qo‘zg ‘alonchilaming ayrim guruhlari ustidan 
g ‘alaba qiladi. Shu janglarda asir tushgan 30 nafar q irg iz Q o‘qonda 
xon tomonidan dorgaosiladi. Shu vaqtda P o iatxo n tarafidanM argilon 
begi lavozimiga tayinlangan Valixon 20 ming kishi bilan Fayzobodga 
hujum qilib, Sulton Murodni tor-mor keltiradi.
1875 
yil 16 oktyabrda Kaufman general Skobelev boshchiligida 
14 rota, 500 kazak, 4 raketa moslamasi, 16 to ‘pdan iborat qo'shinni 
Namanganga qo‘yib. o ‘zi Xo'jandga ketadi. Skobelevni esa Namangan 
bo iim inin g boshlig'i etib tayinlaydi.
Chor qo‘shini P oiatxonning izidan borib, 1876 yilning 28 
yanvarida U c h q o ig ‘onni qurshab oladi. «Devordan birinchi bo‘- 
lib, - deyiladi bir rus manbasida, - kapitan Kuropatkin kirdi. O id a d a
Poiatxonni qutqarish uchun jonini tikkanlar bilan qo‘1 jangi b o id i. 
Bu paytda 300 soldat va 4 to ‘p bilan yetib kelib, darhol jangga 
tashlandi. Poiatxonning kuchlari sochilib ketdi. Bu jangda 5 mis 
to'p, ko‘p qurol-aslaha va Poiatxonning mol-mulki, xazinasi o ija
208
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olindi». Shundan keyin P oiatxon bir guruh ishonchli kishilari bilan 
Chavay degan joyga qoehadi va shu yerda rus hukumati vakillariga 
topshiriladi. Bunda uning ashaddiy dushmanlaridan biri Mirzoqul- 
ning «xizmati»katta b o id i.
P oiatxon qo'zg'alonining bostirilishi imperiya poytaxti Peter- 
burgda, xususan, imperator tomonidan mamnuniyat bilan qarshi 
olindi.
1876 
yil 1 mart kuni M argilon shahrida vatan ozodligi va 
mustaqilligi uchun jon olib, jon bergan xalq qahramoni, istiqlol 
jangchisi va yetakchisi Mullo Ishoq (P oiatxon) dorga osib oidirildi. 
U bilan birga erk, ozodlik va mustaqillik uchun kurashgan 33 
nafar yaqin safdoshlari ham oidirildi. Ruslar bu bilan cheklanmay, 
bosqinchilikka sarflangan xarajatlami aholidan undirib olishgacha 
borib yetdilar. Faqat birgina M arg‘ilon bekligiga Kaufman tomoni­
dan P oiatxonning yonini olganliklari uchun 500 ming rubl tovon 
so lig i solindi.
Rossiya imperiyasining asl va tub maqsadi Q o'qon xonligi- 
ni - mustaqil davlatni qurol kuchi bilan bartaraf qilib, Rossiyaning 
gubemiyalaridan biriga aylantirishdan iborat edi.
1876 
yil 30 yanvarda Nasriddinbekning Q o'qon shahriga kelishi 
va bu yerda uning rasman xon deb e io n qilinishi chor m a’muriyatini 
sarosimaga solib qo'ydi. General Skobelev zudlik bilan Qo'qon 
xonligini to'liq bosib olish, hech bo'lm aganda bosqinchilarga so'zsiz 
bo'ysunadigan hokimiyat oin atish n i Turkiston general-gubernatoriga 
taklif etdi. Ayni paytda Sankt-Peterburgda turgan K.P.Kaufman 2 
fevral kuni Toshkentga, uning vakolatini bajarib turuvchi general- 
mayor Kolpakovskiyga telegramma y o ilab , unda to‘g 'rid an -to 'g ‘- 
ri, ochiq-oshkora tarzida: «butun Q o'qon xalqining Rossiya fuqa- 
roligini qabul qilish istaklarini qondirish uchun va xalqni boshqa 
yo'l bilan tinchlantirish imkoniyati bo'lmaganligi sababli impe­
rator hazratlarining farmonlariga binoan shu zahotiyoq butun xon­
likni Oliy hazratlari tasarrufiga olishni shaxsan Sizga topshira- 
man...», - deydi.
Kolpakovskiy 4 fevralda K.P.Kaufmandan yana telegramma 
oladi: «Nasriddin taxtga o'tirgani bilan Qo'qonni tinchlantirishga 
u kafolat bo'la olmaydi, shuning uchun kechagi koisatniani 
o'zgartirishninghojatiyo'q». B ukoisatm agaam al qilib Kolpakovskiy 
o'sha kuni general Skobelevga shunday buyruq yo'llaydi: «Oliy 
farmon bilan menga Q o'qon xonligini bosib olish yuklatildi, undan 
Farg'ona viloyati ta’sis etildi, viloyatni boshqarish Siz saodati 
oliylariga yukiatiladi...»
209
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Rus qo'shinlariga Q o'qon xonligini to 'la bosib olish haqidagi 
buyruq shaxsan imperator Aleksandr II tomonidan berilgan.
Xullas, chor qo'shinlari Q o'qon xonligiga yalpi hujum qilib, 1876 
yil 7 fevralda Yakkamulla qishlog'iga etib keldilar. Nasriddinbek 
hech qanday qarshilik ko'rsata olmay, taslim bo'ldi. 8 fevral kuni 
dushman K o'qon shahriga kirib keldi.
19 fevralda harbiy vazir D.Milyutin Q o'qon xoniigi tugatilib, 
uning o'm ida Farg'ona viloyati harbiy gubematoriigi tashkil 
qilinganligini e ’lon qildi. Xalq qonini misoli daryo qilib oqizgan, 
yo'lida uchragan barcha shahar va qishloqlaming kulini ko'kka 
sovurgan, bola demay, ayol demay, qari demay barcha tirik jonni 
qilichdan o'tkazgan general M .D.Skobelev 1876 yilning 19 fevralida 
imperator Aleksandr II farmoni bilan yangidan tashkil etilgan F arg'o­
na viloyatining harbiy gubematori etib tayinlandi.
Rossiya uchun milliy qahramon sanalgan general Skobelev shu 
tariqa o'zining yuksak martabalariga binna-bir ko'tarila boshladi. Bu 
general minglab farg'onaliklam ing ozodlik uchun to'kilgan qonlari 
singgan zaminda rus qurolining shavkatini ko'targan shaxs sifatida 
ulug'landi.
1876 
yil fevral oyidan Rossiya imperiyasi gubemiyalari qatoriga 
viloyat sifatida qo'shib olingan Q o'qon xonligining chinakam 
hukmdori sifatida rasman e ’lon qilingan general Skobelev minglab 
rus zobitlari uchun jasorat ramziga aylandi. Farg'ona viloyat harbiy 
gubematori M. D. Skobelevning nomi yangi M arg'ilon shahriga 
berildi. Bu shahar uzoq vaqt Skobelev, mahalliy tilda «Iskobil» deb 
yuritildi.
Farg'onani «Farg'ona viloyati» nomi ostida Turkiston general- 
gubematorligi tarkibidagi chorizmga qaramligi 1917 yilgacha davom 
etdi.
Mustamlakachilar xonlikni tugatgani bilan bosqinchilikka qar­
shi ko'tarilgan xalq harakatlariga barham bera olmadi. Vatan ozod- 
ligi uchun bo'lgan bu kurash «Oloy malikasi» nomi bilan shuhrat 
topgan qirg'iz ayoli Qurbonjon dodxoh va uning o'g'illari tomonidan
1876 yil oxirlarigacha davom ettirildi.