O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi


Shu jihatdan iqtisodiyot va uning rivojlanishida milliy ananalar,  marosimlar qanday



Download 1,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet82/185
Sana30.12.2021
Hajmi1,49 Mb.
#93353
1   ...   78   79   80   81   82   83   84   85   ...   185
Bog'liq
iqtisodiy tarbiya nazariyasi

Shu jihatdan iqtisodiyot va uning rivojlanishida milliy ananalar,  marosimlar qanday 
rol о„ynashini tadqiq etish muhim ahamiyatga ega. Hamma xalqlarda keng tarqalgan, oila 
topgan daromadning kattagina qismi sarflanadigan marosimlar bu -tо„ylardir. 
Tо‗ylarning turi kо‗p: beshik tо‗yi, sunnat tо‗yi, nikoh tо‗yi va hokazolar. 
Tо‗ylar bizni mamlakatimizda mahalla va oila farovonligi bilan bog‗liq. Xalqimizga bag‗ri 
kenglik, mehmondо‗stlik bilan birgalikda boshqalardan kam emaslik, «shovla ketsa ketsin, obru 
ketmasin» xislati odamlarga qarz olib bо‗lsa ham eldan qolmaydigan darajada tо‗y qilish xos. 
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida sotsial va ma‘naviy jihatdan о‗rintirib qо‗ydi. Odamlar 
oldida  milliy  an‘analar  bilan  о‗z  farovonligini  ta‘minlash  о‗rtasida  birini  tanlash  zaruriyati 
tug‗ildi. Bu aslida ratsionallik bilan milliy an‘ana, umumqadriyatlar bilan bozor talablari о‗rtasida 
muvozanat bо‗lishini yoki ziddiyat bо‗lishini ifodalaydi. 
Umuman olganda, haddan tashqari chiranib tо‗y qilish yaxshilikka olib bormaydi. Albatta, 
har kim о‗z topgan pulini qanday qilib sarflash о‗zining ishi. Lekin о‗ylab qaraylik, har bir oila 
о‗zini ma‘lum darajada yeb ichishidan boshqa narsalardan, aytaylik, ovqatdan tiyib, yig‗ib-tergan 
mablag‗ini  bir  kunda  sarflash  tо‗g‗rimi?  Buni  eng  yaxshi  an‘anamizni  muammoga  aylantirish 
tо‗g‗rimikin? 
Iqtisodchilarimiz о‗rtasida tо‗ylarga, turli marosim, о‗tkaziladigan gap-gashtaklarga ikki xil 
qarash mavjud. Bir guruh iqtisodchilar tо‗ylarni va boshqa marosimlarni iloji boricha kam chiqim 
о‗tqazib,  mablag‗ni  kо‗proq  investitsiyalarga  sarflash  tarafdori  bо‗lishsa
53
,  ikkinchi  guruh 
iqtisodchilar ular о‗ziga xos transaksion xarajatlar, kelgusida oila uchun boshqacha kо‗rinishdagi 
naf tarzida qaytib keladi degan fikrdalar
54
 (II bob, 3-§ ga qarang). 
Tadqiqotchilarning fikriga kо‗ra xarajatlarni asosiy qismi oila uchun zarur narsalarni sotib 
olishga emas, balki boshqa maqsadlarga sarflanadi. Ananalarga tо‗xtaganda ularning kо‗pi Islom 
dini bilan bog‗liqligi haqida tо‗xtab о‗tish lozim. Bizni о‗tkazayotgan tо‗y tantanalarimizda islom 
qoidalariga rioya qilinadimi? degan savol tug‗iladi.  О‗zbek xalqining eng ajoyib hislat-fazilatlari 
kattalarni  xurmat,  kichikni  izzat  qilish,  yaqinlariga  g‗amxо‗rlik  qilishdir.  Islom  dini  insonlarni 
sabr-toqatga,  Alloh  yaratgan  barcha  ne‘matlarni  asrab  avaylashga,  turli-tuman  tо‗y,  ma‘rakalar 
о‗tkazganda kamtarinlikka, isrofgarchilik qilmaslikka chaqiradi. 
Bir  yilda respublikamizda 160-170 ming tо‗y bо‗lsa, tuman, qishloqlarda 2-3 marta arzon, 
lekin  umumiy  sarf-xarajatlar  juda  katta  sо‗mmani  tashkil  etadi.  Tadqiqotchilarning  hisobiga 
qaraganda, viloyatlarda 528 mlrd 500 mln sо‗m, Toshkent shahrida 103,5 mlrd sо‗m, О‗zbekistan 
bо‗yicha  632  mlrd  sо‗mdan  kо‗p  mablag‗  sarflangan.  О‗zbekiston  uchun  bu  juda  katta 
sо‗mmadir
55
.  Tо‗ylarda  ortiqcha  dabdaba  masalasi  jadidlarni  ham  о‗ylantirgan.  Taniqli 
yozuvchimiz A.Qodiriy bu hakda shuncha vaqtdan beri bu masala о‗zini dolzarbligini yо‗qotgani 
yо‗q,  deb  aytgan.  Bu  yerda  atrofdagilarning  fikri  asosiy  rol  о‗ynaydi,  u  umum  qabul  qilingan 
norma bо‗yicha harakat qilishga olib keladi. YA‘ni kо‗p qatori boshqalar nima qilsa, shuni qilish 
kerak. 
Perulik taniqli olim  Ernando de Soto  «Kapital  siri» asarida  eng kambag‗al  oilalarda ham, 
albatta, ma‘lum miqdorda jamg‗arilgan pul borligi, rivojlanayotgan mamlakatlarda uning miqdori 
chet  ellardan  olinayotgan  yordamdan  bir  necha  о‗n  barobar  kо‗pligini  kо‗rsatib,  bu  boylikdan 
foydalanish  imkonini  yaratilishi  mamlakatning  iqtisodiy  taraqqiyotiga  juda  katta  ta‘sir 
kо‗rsatishini  asoslab  beradi.  Ana  shu  mablag‗dan  samarali  foydalanish,  ularni  investitsiyaga 
aylantirishdir. Albatta, bizni mamlakatimizda ham aholining qо‗lida mablag‗lar bor, lekin uning 
asosiy  qismi  tо‗y  qilish  uchun  yig‗iladi.  Bu  shunchalik  darajada  asosiy  maqsadlardan  biriga 
                                                 
53
 Турдимов Ж. И др. Традиции не должны мешать повышать благосостоянию // Экономическое обозрение, 2004, №12 
стр. 54-61. 
54
 Жолдасов А. и др. Апология рациональности традиций // Экономическое обозрение, 2004, №12 стр. 61-64. 
55
 Турдимов Ж. И др. Традиции не должны мешать повышать благосостоянию // Экономическое обозрение, 2004, №12 
стр. 55.
 


aylanganki,  uni  ifodasini  eng  kо‗p  takrorlanadigan  «Iloho  omin,  topganingiz  tо‗yga  buyursin!» 
degan duoda ham kо‗rish mumkin. 
Albatta, tо‗yga sarflangan pul  ham  milliy iqtisodiyotni rivojlanishiga xizmat  qiladi.  Qator 
sohalar  xizmat  kо‗rsatish,  san‘atni  rivojlanishiga  turtki  beradi.  Lekin  bu  pullarni  ma‘lum  bir 
maqsadga  investitsiya  qilish  mumkin.  Qator  iqtisodchi  olimlarimizning  fikricha  shuncha 
mablag‗lar tо‗yga emas, biznesga investitsiya qilinganda edi, undan kо‗ra kо‗proq foyda berardi. 
Bizda  pulni  kapital  sifatida  jamg‗arishga  о‗rganilmagan.  Bu  eng  avvalo  tajriba  yо‗qligi 
hamda  moliya  bozorini  rivojlanmaganligidan  kelib  chiqadi.  Moliya  bozorida  aholi  mablag‗ini 
saqlash  va  kо‗paytirishning  turli  usullarini  taklif    etiladi.    Lekin  bunga    bizning  an‘analarimiz 
ham ta‘sir kо‗rsatadiki, pulni jamg‗arishni imkonini kamaytiradi. 
Hayotning  an‘anaviy  uklad  tarzi  ishlab  topilgan  pulning  katta  qismini  qon-qarindoshlik 
munosabatlari,  turli  tadbirlar  tо‗y,  ma‘raka  va  hokazolarga  sarflashga  yо‗naltiriladi. 
Tadqiqotchilarning sо‗rovnoma asosida о‗tkazgan hisob-kitoblariga kо‗ra turli-tuman tantanalar, 
tо‗ylar, tadbirlarga uy xо‗jaligida topilgan daromadning 19,1%, ya‘ni 1/5 qismi ketar ekan, undan 
kо‗proq  faqat  oziq-ovqatga  33,6%  tashkil  etadi
56
.  Masalan,  eng  kam  mehmon  bо‗lsa  nikoh 
tо‗yida 200 ta bо‗ladi.  Eng qizig‗i olingan daromadlardan qatiy nazar dasturxon tо‗kin bо‗lishi 
lozim.  Undan  tashqari  tо‗yga  boriladigan  bо‗lsa,  albatta,  covg‗a-salom  kо‗tarib  borish  kerak. 
Odamlarni kо‗z о‗ngidagi imidji dasturxon tо‗kinligi va tо‗yga kelgan mehmonlar soniga qarar 
ekan, albatta, har bir kishi о‗zi haqida tо‗lqinlanib maqtab gapirishlarini istaydi va shunga harakat 
qiladi 
Gap  ota-onalarni  farzandlariga  yaxshi  tо‗y  qilib  berishlarida  emas,  balki  tо‗y  qilish  hayot 
mazmuniga  aylanganida.  Bu  an‘ana  kelajakda  avlodlar  ham  davom  ettiradilar.  Qiz  bolaga 
yoshligidan uy jihozlari yig‗iladi, qarindosh-urug‗lar ham qarab turishmaydi. 
Bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan  mamlakatlarda  xarajatlarni  iqtisod  qilish,  kam  xarajat 
qilishga  intilish  turmush  tarziga  aylangan.  U  yerda  odamlar  har  narsani  iqtisod  qilishga  harakat 
qilishadi.  Ular  fikricha  u  yoki  bu  narsani  olish  imkoni  yо‗qligidan  emas,  balki  ortiqcha  sarf 
xarajat qiyinchilikka olib kelishi mumkinligini bilishadi. Hap bir kishi faqat о‗ziga ishonadi, agar 
yashash uchun mablag‗ manbaidan mahrum bо‗lsa, yordam beradigan faqat о‗zi. Bir qaraganda 
bu shafkatsizlik, lekin u insonning о‗zini harakat qilishga, iqtisodiy fikrlashga, tо‗g‗ri qaror qabul 
qilishni о‗rganishga majbur qiladi. 
Bizda  qо‗ni-qо‗shni,  qarindosh-urug‗,  mahalla  hech  qachon  odamni  qiyin  paytida 
yolg‗izlatib  qо‗ymaydilar.  Bu  о‗zbek  xalqining  eng  yaxshi  hislatlaridan  biri  hisoblanadi.  Lekin 
bozor  iqtisodiyoti  har  bir  insonni  eng  avvalo,  о‗ziga  suyanishni  о‗rgatishni  zarur  qilib  qо‗yadi. 
Lekin  hamma  aybni  isrofgarchiliklarni  faqat  an‘anaga  yuklash  ham  notо‗g‗ri,  eng  asosiy 
javobgarlik о‗z zimmamizda-Hech kim bizni 400 ta emas, 100 ta mehmon chaqirsak jazolamaydi. 
Tо‗ygacha, tо‗ydan keyingi qator odatlarni kamaytirish zarur. 
Davlatimiz  ham  bu  masalaga  alohida  diqqat  qaratadi,  jumladan,  Prezidentning  maxsus 
farmoniga  asosan  yurtimizda  tо‗ylar,  turli  marosimlar  о‗tkazish,  musulmonlarning  diniy 
bayramlariga,  mahalla  fondiga  katta  ahamiyat  berilmoqda.  Milliy  an‘analarga  о‗z  farovonligi 
ravnaqi nuqtai nazardan qarash kerak. Albatta, nima qilishni har bir odamning о‗zi tanlaydi, lekin 
ularni nimani tanlashlariga yordam berish kerak. 
Tо‗ylar, turli urf-odatlar asosida tantanalar о‗tkazishga nima sababdan tо‗y qilayapsan yoki 
tantana, marosim о‗tkazayapsan? deb savol  berilmaydi.  Tо‗y bu bayram. Tо‗y qilayotgan, men 
tо‗y qilib qarindosh urug‗larni, qо‗ni-qо‗shnilarni, tanish-bilishlarni chaqiraman. Ularni xursand 
bо‗lishi uchun bayram qilib beraman. Ularning tо‗yida qatnashish biz uchun ham bayram, deydi. 
Kо‗pchilik, agar men yaxshi tо‗y qilsam, u halda odamlar meni kambag‗al emasligimni bilishadi, 
qizlarini  meni  о‗g‗limga  turmushga  berib  xavotir  olishmaydi.  Qizlarimni  turmushga  berish 
osonlashadi.  Sababi,  ularga  agar  zarur  bо‗lsa,  yordam  berishimga  ishonadilar,  degan  fikr 
yuritishadi.  Tо‗y  о‗ziga  xos  reklama.  Tо‗y  odamlarni  bir-biriga  yaqinlashtiradi,  о‗ziga  kerakli 
odamlar bilan tanishish mumkin va hokazo. 
                                                 
56
 Турдимов Ж. И др. Традиции не должны мешать повышать благосостоянию // Экономическое обозрение, 2004, №12 
стр. 60. 


Iqtisodiy  munosabatlardan  tashqari  insoniy  munosabatlar  ham  borki,  ular  odamlarni  butun 
boyligini  ifodalab  berolmaydi.  Insonlarning  moliya  kapitalidan  tashqari  hozirgi  zamon  iborasi 
bilan ayttanda «sotsial kapitalga» ham ehtiyoji katta. Odamlar biri-birinikiga borishi-kelishi, bir-
birlari bilan kо‗rishishlari, ular uchun pulga qaraganda ham qadrliroq odamgarchilik, bir-biridan 
ma‘naviy ozuqa olish va boshqalarda ifodalanadi. Bunda ma‘lum bir guruh insonlar sotsial aloqa 
bilan  boqlangan.  Ular  doimo  boshqalarga  yordam  beradilar  va  ulardan  о‗zlari  ham  zarur 
bо‗lganda  yordam  kutadilar.  Tо‗y,  tantana  va  boshqa  marosimlar  haqidagi  odamlarning  fikrini 
jamlab quyidagicha xulosa chiqarish mumkin. Tо‗y bu bayram hamda uni bekorga о‗tkazilmaydi. 
Shu  bilan  birga  turli  gap-gashtak,  tantana,  tо‗ylarga  transaksion  xarajatlar  sifatida  qarash 
mumkin degan fikrda ham jon bor. 
Ma‘lumki, A. Smit mehnat taqsimotini tо‗liq amalga oshirishda bitta tо‗siq borligi, u ham 
bо‗lsa,  talabning  cheklanganli  ekanligini  kо‗rsatib  bergan.  R.  Kouz  va  uning  shogirdlari, 
tarafdorlari  yana  bitta  tо‗siqni  aniqladilar.  Bu  bitimlarni  tuzish  va  amalga  oshirishdagi 
xarajatlarning kо‗pligidir. Bunday xarajatlarni tо‗rt guruhga ajratish mumkin: 
• axborotlarni izlash va shartnoma tuzish xarajatlari; 
• shartnomani bajarish bilan bog‗liq xarajatlar; 
• mulkka bо‗lgan huquqni himoya qilish xarajatlari; 
• rо‗yxatdan о‗tish va ish yuritish xarajatlari. 
Daromad topishni juda kо‗p yо‗llari bor, lekin jamiyat uchun eng samaralisi bitta  - ishlab 
chiqarish xarajatlarini qisqartirish, sifatni yaxshilash va mahsulot turlarini kо‗paytirishga xizmat 
qiladigani. 
Xuddi  shunday  tarzda  qо‗yilgan  maqsadga  erishish  uchun  har  bir  kishi,  oila  о‗zi 
sarflaydigan  transaksion  xarajatlarni  hisoblaydi.  Turli  tantana,  tо‗y,  marosimlar,  gap-gashtaklar 
о‗tkazish  orqali  insonlar  о‗rtasidagi  aloqalar,  ular  о‗rtasida  mehr-oqibatni  mustahkamlaydi. 
«Mehr- kо‗zda» deydi dono halqimiz. Lekin shu bilan birga bu nomoddiy kapital zarur paytida 
moddiylashish imkoniga ega. Masalan, quyidagi narsalar va xizmatlarga aylanishi mumkin: 
•  ma‘lum  bir  muddatga  ishlatib  turishga  olingan  narsa,  ijaraga  olinsa  anchagina  mablag‗ 
sarflashga tо‗g‗ri keladi; 
•  qо‗shnidan,  qarindoshdan  olingan  qarz,  agar  bankda  rasmiylashtirilsa  ancha  qimmatga 
tushishi mumkin; 
•  qо‗ni-qо‗shni,  qarindosh-ypyg‗,  tanish-bilishning  zarur  bо‗lganda  pul  olmay  xizmat 
kо‗rsatishi; 
• ishga joylashish, ishda karyera qilish va о‗sish va boshqalar. 
Odamlarning  о‗zi  bu  rо‗yxatni  davom  ettirishi  mumkin.  Undan  tashqari  sotsial  kapital, 
sotsial sug‗urta, kredit uyushmalari rolini о‗ynaydi. 
Shunday qilib, milliy udumlar, odatlarga turli qarashlarni hisobga olgan holda yondashsak, 
hammasini meyorida bо‗lgani  yaxshi. О‗quvchi-talabalarni ularga ham ma‘naviy, ham iqtisodiy 
jihatdan yondashgan holda qaror qabul qilishga о‗rgatish zarur. 

Download 1,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   78   79   80   81   82   83   84   85   ...   185




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish