O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

1. Etnopedagogikaning iqtisodiy ta‟lim-tarbiyada tutgan о„rni 
 
Xalq  donishmandligi  va  odobnomasining nodir sahifasi  bо‗lgan о‗zbek xalq  pedagogikasi 
ijtimoiy-iqtisodiy  va  maishiy-axloqiy  hayotning  barcha  tomonlarini  xalq  og‗zaki  ijodi, 
qadriyatlari,  udumlari  va  marosimlarining  yetakchi  yо‗nalishlarini,  diniy  axloqiy  ta‘limotini 
qamrab olganligi bilan harakterlanadi. 
U  xalqimizning  asrlar  davomida  tо‗plagan  boy  tajribalarini  ijtimoiy,  axloqiy,  falsafiy, 
falsafiy-ma‘rifiy,  estetik,  ma‘naviy,  iqtisodiy,  jismoniy  yetuklik  borasidagi  qarashlarini, 
xulosalarini lо‗nda, donishmandlarcha ifodalaydi. 
Xalq  pedagogikasi  yoki  etnopedagogika  -  bu  etnik  guruhlar  millat,  xalqning  asrlar 
davomidagi  tarixiy  hayoti  davomida  erishgan  emperik  tajribalari  asosida  bolaga  ta‘lim-tarbiya 
berish haqidagi fan. 
Unga xalq pedagogikasi, tabiiy, norasmiy, maktabdan tashqari antropologik pedagogikaning 
tarixi  va  nazariyasi  sifatida  ham  qarash  mumkin.  Etnopedagogika  sotsial  va  ijtimoiy  о‗zaro 
ta‘sirni о‗rganadiki, ularning о‗zaro bog‗liqligi va ta‘siri natijasida shaxs tarbiyalanadi va kamol 
topadi. 
Xalqning pedagogik qarashlari uzoq davr - asrlar davomida shakllangan va ular asosan xalq 
og‗zaki ijodiga kiruvchi turli janrlarda yaratilgan asarlar, diniy qarashlar tarzida yetib kelgan. 
Axloqiy normalar, qadriyatlar tajriba bolani tarbiyalash va ta‘lim beriga haqidagi bilimlar, 
xalqning  donishmandligini  ifodalovchi  diniy  ta‘limot  va  boshqalarning  shaxsni  ma‘naviy-
axloqiy,  aqliy  jihatdan  shakllanishida  nihoyatda  katta  rol  о‗ynaydi.  Shuning  uchun  ham 
pedagogika  tarixida  alohida  iz  qoldirgan  buyuk  pedagoglar  xalqning  pedagogik  qarashlarini, 
tajribasini  о‗rganishga  alohida  diqqat  qaratishgan,  xalq  pedagogikasi  tarbiya  berish  haqidagi 
fanni boyitadi, bu fanga asos va tayanch bо‗lib xizmat qiladi deganlar. 
Xalq  pedagogikasining  о‗ziga  xosligi  shundaki,  unda  о‗tmishni  unutmaslik,  bugunning 
qadriga  yetish,  ertangi  kunga  umid  asosida  tarbiya  olib  boriladi,  ayni  chog‗da  tarbiyaning 
nixoyatda nozik, murakkab ekanligiga diqqat qaratiladi. 
Xalq  pedagogikasining  asrlar  davomida  shakllanib,  rivojlanib,  boyib  borishining  inson  va 
Vatan takdirida xal qiluvchi rol о‗ynashining sababi: 1) uning hayotiyligi, ta‘sirchanligi, serqirra, 
serma‘no  va  sermazmunligi;  2)  bevosita  hayot  jarayonida  xalq  tomonidan  jonli  an‘analarda 
yaratilishi  va ifodalanishi;  3) tarbiyaning eng dolzarb masalalarini  xal  qilishga qaratilganligi; 4) 
umuminsoniy,  umumbashariy  maqsad,  g‗oyaga  qaratilishidir.  Shuning  uchun  ham  xalq 
pedagogikasi inson tarbiyasida hal qiluvchi о‗rinda turadi. 
Inson hayotining asosiy qismini iqtisodiy faoliyat tashkil etar ekan, unga iqtisodiy jihatdan 
ta‘lim-tarbiya berishda ham, albatta, xalq pedagogikasi asosiy о‗rin egallaydi. Chunki dastlabki 
iqtisodiy fikrlash udumlar, an‘analar va diniy ta‘limot asosida shakllangan qarashlar orqali oilada, 
mahalladagi munosabatlar tabiiy ravishda shakllanadi. 
Sotsiolog  Uilyam  Samner  (1840-1910)  xalq  an‘analari  va  udumlarini  chuqur  о‗rgangan 
taniqli  olim,  shunday  nazariyani  ilgari  suradi,  inson  bolalikdan  о‗zi  yashayotgan  oila,  jamoa 
tomonidan insonlarni о‗zini tutishi usullari va yо‗llarini, uning ma‘nosiga xali tushunib yetmagan 
holda о‗zlashtiradi.  Ular avloddan-avlodga о‗rganish  mexanizmi  orqali о‗tadi,  yetkaziladi.  Ular 
kо‗pchilik о‗rtasida о‗zini tutishi, xulq-atvor mavjud ne‘matlardan foydalanish, estetik qoidalar, 
oila  qurish  va  hokazolarda  ifodalanadi.  Uning  fikricha,  о‗zini  tutish  xulq-atvor  bо‗yicha  «xalq 
model»lari turlicha, u jamiyat, alohida guruhlar miqyosida farq qiladi. Eng qiziqarlisi shundaki, 
har bir inson, har bir xalq modeliga asoslangan guruh о‗z udum-odatlarini eng tо‗g‗ri va tabiiy 
deb biladi. Bu illyuziyani Samner etnotsentrizm deb atadi. 
Beixtiyor  ravishda  о‗zlashtirilgan  xulq-atvor  insonlarning  о‗zini  tutishini  Xalq  modellari 
inson uchun kerakli va maqsadga muvofiqligi sababli ham barqaror va avloddan-avlodga kо‗chib 
о‗tgan. Ular an‘analar, odamlarga, ba‘zi diniy aqidalarga aylanib, bajarish majburiy bо‗lib qoladi. 
Ba‘zi  birlari  etnik  prinsiplar  va  qoidalarga,  normalarga  aylanadi.  Bular  qadriyat,  g‗oya  kabi 
tushunchalarga  nisbatan  tor,  lekin  alohida  bir  shaxsni  о‗zini  tutishi  qonun-qoidasi,  normasi 
mazmunini tashkil etadi. 

---

Xalqimizning pedagogik qarashlari uzoq asrlar davomida shakllangan va ular asosan barcha 
xalq  og‗zaki  ijodiga  kiruvchi  turli  janrlardagi  asarlar  tarzida  yetib  kelgan.  Bunga  dostonlar, 
ertaklar,  mehnat,  marosim  qо‗shiqlari,  osori  atiqalari,  naqllari,  rivoyatlari,  afsonalari,  maqollar, 
matallar, hikmatlar, forizmlar, tez aytishlar, bolalar о‗yinlari va hokazolarni kiritish mumkin. 
Bolaning  qanday  shaxs  sifatida  kamol  topishida  xalq  pedagogikasining  ahamiyati  katta. 
Xalq  pedagogikasida  tarbiyaning  katta-kichigi,  birlamchi-ikkilamchisi  bо‗lmaydi.  Hamma  narsa 
hisobga  olingan  holda  yetgi  о‗lchab  bir  kesishga  amal  qilinadi.  Xalq  pedagogikasida  bugun  va 
ertani  о‗ylab,  о‗tmishni  unutmaslik,  bugunning  qadriga  yetish,  kelajakka  umid  asosida  tarbiya 
olib boriladi. 
Xalq  pedagogikasi  asrlar  davomida  shakllangan,  rivojlangan  bо‗lib,  xalq  tomonidan 
yaratilgan hayotiy an‘analar, udumlar, marosimlar, bayramlar va boshqalarda о‗z aksini topgan, 
tarbiyaning eng dolzarb masalalarini hal qilishga qaratilgan umumbashariy, umuminsoniy g‗oya 
va maqsadlarni amalga oshirishga qaratilgan. 
Xalq pedagogikasi barcha sohalarning yо‗nalishlarini qamrab olgan. 
«Xalqning  tayanchi-ajdodlarimiz  qoldirgan  ma‘naviy  merosning  о‗zi  bir  xazina.  Bu 
xazinadan oqilona foydalanishimiz lozim»
 51
. 
Iqtisodiy  qarashlar  ma‘lum  bir  davrda  xalqning  an‘analari,  udumlari  yaratilgan  tajribalar 
orqali  kishilarga  ta‘sir  etgan  bо‗lsa,  diniy  qarashlarning  shakllanishi  tufayli  ular  diniy  nuqtai 
nazardan axloqiy normalar, qonun-qoidalarda mujassamlashgan va kelgusi avlodga yetkazilgan. 
Xalqning  ta‘lim-tarbiya  borasidagi  tajribalari,  qarashlarini  о‗zida  mujassamlashtirgan,  uni 
ifodalovchi,  etnopedagogikada  alohida  о‗rganiladigan,  durdona  fikrlar  bu  maqollardir.  Xalq 
yaratgan g‗oyat ixcham, chuqur ma‘noli gaplar  - maqollardir. G.Fuller fikricha  «Maqollar katta 
ma‘noni uch-tо‗rt sо‗z bilan ifodalanadigan shaklidir». 
Maqollar  bu  о‗tmish  emas,  balki  xalqning  doimiy  yangraydigan  jо‗shqin  ovozi.  U 
bugunnigina  emas  erga  uchun  ham  ahamiyatini  yо‗qotmaydi.  U  xalqniig  kuzatuvi  va  xulosasi 
tufayli yuzaga keladi. Qadimdan maqollar tarbiyalovchi rolni о‗ynagan. Bir tomondan pedagogik 
g‗oya, ikkinchi tomondan tarbiyaviy ta‘sir, ta‘lim berish funksiyasini bajargan. 
Xalq  maqollari  yodda  qolishi  uchun  uning  ma‘nosi  va  mazmuni  aniq  ifodalanishi  zarur. 
Maqollarni  eng  kо‗p  tarqalgan  shakli  pedagogik  nuqtai  nazardan  3  kategoriyaga  ajratilishi 
mumkin. 
1) kishilarni axloqiy jihatdan sо‗zlashga о‗rgatish; 
2) о‗zini tutish; 
3) alohida pedagogik maslahatlar beruvchi. 
Maqollar  о‗ziga  xos  pedagogik  maslahatlar  beruvchi,  tarbiyaning  natijasini  ifodalovchi 
bо‗lib,  pedagogik  tajribaning  о‗ziga  xos  umumlashtiruvchi  shakli  sifatida  qaraladi.  Maqollarda 
pedagogik  g‗oya  bolani  tug‗ilishidan  boshlab,  ularni  tutgan  о‗rni,  ularni  tarbiyalashda  ota-
onalarning о‗zlarini tutishlari haqida, atrof-muhitga munosabati aks ettiriladi.