O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti k. Z. Xomitov

 
1.4. Ko„chmas mulk qiymati va narxi shakllanadigan umumiy 
(ekvivalent) bozorning (V-P) - muhiti 
Dunyoda bo‗lib o‗tgan 2007-2008-yillardagi ipoteka inqirozi va 
uning natijasida kelib chiqqan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sabab-
oqibatlari
5
bo‗yicha quyidagi gipotezaviy fikr o‗rinli: ―Mulk (jumladan 
mulkiy huquqlar) bozor qiymati ularning bozor narxi emasligiga 
qaramay ular o‗zaro ekvivalent bo‗lib, ularga turli omillar birdek ta‘sir 
qiladi, mos ravishda mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori 
(MQBXB)da baholangan qiymatlar mulk bozori (MB)da belgilangan 
narxlarga va aksincha narxlarni qiymatlarga transformatsiyalanib, 
mazkur bozorlarga o‗zaro transferlanadi, natijada ular miqdori dinamik 
o‗zgarishi tendensiyalari o‗zaro sinxron kechadi va ular uzviy o‗zaro 
ekvivalent bo‗ladi. Lekin mulkning bozor qiymati va bozor narxi 
o‗rtasidagi ekvivalentlilik buzilishi hollari ular miqdorlari bo‗yicha 
tafovut (ya‘ni ―ko‗pik‖) vujudga kelishi va uni kattalashib borishiga, 
5
Sh.Sh. Shoxa‘zamiy.Moliya bozori va qimmatli qogʽozlar.-T.: ―Fan va texnologiya‖ nashriyoti, 2012.-440 b. 
(b.348-354). 
2
Шохаъзамий Ш.Ш. Экономическая системология: концепция и npименение.-T.:Iqtisod-moliya, 2010.-421 s. 

---

29 
pirovardida bunday ―ko‗pik‖ning yorilishiga, ya‘ni inqirozga (tizimli 
riskga) sabab bo‗ladi‖. 
Ushbu fikrning nazariy izohini iqtisodiy sistemologiya qoidalariga 
asoslangan holda talqin qilish mumkin. Zero, iqtisodiy sistemologiya 
MB va MQBXBni o‗zaro va real iqtisodiyot bilan regulyativ bog‗langan 
bir butun yaxlit iqtisodiy tizim sifatida ifodalaydi. Bu esa ilmiy nuqtayi 
nazardan ushbu bozorlarda iqtisodiyot qonunlari va kategoriyalari 
asosida mos ravishda mulkning adolatli qiymatiga erishish va obyektiv 
narxini 
shakllantirish 
asosida 
ular 
ekvivalentligini 
ta‘minlash 
mumkinligini bildiradi.
6
Bunda, bozor iqtisodiyoti qonunlari va 
kategoriyalari MB va MQBXBda ham hukm suradi. Vaholanki, bu 
bozorlarning har biri qiymat va narxning tabiatidagi farqdan kelib chiqib 
qulaylik darajasi turli xil ta‘sir etuvchi omillar sharoitida ularni 
muvofiqlashtirish samaradorligi darajasiga bog‗liq bo‗lgan o‗z muhitiga 
– mos ravishda, V-muhiti (inglizcha value – qiymat), P-muhiti 
(inglizcha price – narx)ga ega. 
Mulk, jumladan mulkiy huquqlar, bir vaqtning o‗zida mulk 
qiymatini baholash xizmatlari bozori va mulk bozori obyekti bo‗lganligi 
bilan, bu bozorlar tuzilmaviy va mazmunan farqlanadi (14.1-rasm va 
1.4.2-rasm).