O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti k. Z. Xomitov

 Mulk bozori va unda narxni shakllantirishning 
funksional-tuzilmaviy chizmasi
8
. 
 
1.4.2-rasmdagi chizmada oltita bir-biri bilan uzviy bog‗langan 
quyidagi unsurlar mavjud: mulk sotuvchisi (S), mulk xaridori (X), 
infratuzilmaviy 
professional 
ishtirokchi 
(PI), 
mulk 
savdosini 
tashkillashtiruvchi savdo tizimlari (ST), bozor regulyatorlari, ya‘ni 
davlat regulyatori (DR), o‗zini o‗zi muvofiqlashtiruvchi nodavlat 
8
Shoxa‘zamiy Sh.Sh. Mulk, qiymat va narxning nazariy asoslari. Tanlangan ma‘ruzalar. - T.: Iqtisod-moliya, 2015. 
- 167 b. 
Х
SТ 
S 
PI 
DR 
NR 

---

31 
regulyativ tashkilotlar (HP). Bunda regulyatorlar birgalikda mulk 
bozorini muvozanatli tartiblashtirish asosida uning barqarorligi va 
xavfsizligini ta‘minlaydi. Nodavlat regulyator sifatida odatda mulk 
bozori ishtirokchilarining o‗zini o‗zi muvofiqlashtiruvchi nodavlat 
notijorat tashkilotlari tushuniladi. 
Mazkur bozorlarning bir-biridan tuzilmaviy va mazmunan farqi 
1.4.1-rasm va 1.4.2-rasm ko‗rinishida ifodalangan tuzilmaviy- 
funksional chizmalarning shaklan va ularning har biriga mos faoliyat 
mexanizmidagi farqlar bilan izohlanadi. Bunday farq quyidagilar asosida 
namoyon bo‗ladi. Odatda, avvalambor mulkning qiymati kapital qiymati 
sifatida mulk qiymatini baholash xizmatlari bozorida o‗ziga xos 
yondashuv va usullar asosida maxsus baholovchi firmalar tomonidan 
xolisona va adolatli baholanib, keyin tovar sifatida MBda savdo-sotiq 
obyekti 
(tovar) 
bo‗ladi 
(ya‘ni 
transformatsiyalanib 
MBga 
transferlanadi). Aynan MBda tovarning konyunkturasi (talab va taklif)ga 
bog‗liq holda mulk obyektiv bozor narxiga ega bo‗ladi. Ya‘ni, uning 
qiymati xolis baholovchi firma tomonidan asosli hisoblab topilib 
xolisona adolatli baholanadi va mulk qiymatini baholash xizmatlari 
bozorida (MQBXB) uning joriy (muayyan bir vaqtdagi) start 
(boshlang‗ich) bozor narxi bahosi sifatida baholovchilar va mulk egalari 
tomonidan qabul qilinadi. Mazkur qiymat (boshlang‗ich narx) bahosi 
mulk bozoriga (MB) dastlabki (start) narx sifatida taklif etilib, uning 
keyingi ma‘lum (muayyan) vaqtdagi obyektiv bozor narxi ushbu 
MBning konyunkturasi asosida belgilanadi. Ya‘ni, aynan MBda, u 
obyektiv bozor narxiga ega boʽladi. Bunda mulk bozor qiymati omil 
sifatida uning bozor narxiga ta‘sir ko‗rsatadi. Bir vaqtning o‗zida 
mulkning bozor narxi omil sifatida uning bozor qiymatiga ta‘sir 
koʽrsatadi. Ideal holda MBdagi talab va taklif (konyunktura) asosida 
shakllangan mulkning bozor narxi va mazkur mulk qiymatining 
baholovchi tomonidan bajarilgan hisob-kitoblar asosida belgilangan 
adolatli qiymati bahosi (ya‘ni MQBXBda qabul qilingan bozor qiymati) 
bir-biriga tasodifan teng boʽlishi mumkin. Ammo, bunday tasodifan 
ideal holat amaliyotda kamdan-kam vujudga keladi, agarda bu holat 
vujudga kelsa ham, turli omillar ta‘siri ostida bozor konyunkturasi

---

32 
tezda ushbu muvozanat holatini buzadi. Aynan shunday tasodifan ideal 
holat MQBXBda baholangan qiymat va MB narxi oʽrtasidagi ideal 
ekvivalentlilik demakdir. Bunday ideal holatdan boshqa holatlarda 
ushbu bozorlardagi qiymat va narx tendensiyalari sinxron boʽlganligi 
ularning bog‗liqligini mos ravishda mazmunan va miqdoran 
farqlanuvchi lekin o‗xshash (ya‘ni analog, ekvivalent) substansiyalar 
ekanligini bildiradi. 
MQBXBda baholangan mulk qiymati MB narxiga va aksincha bu 
narxni MQBXB qiymatiga transformatsiyalanib transferlanishi (1.4.3-
rasm), bunda har bir bozorning mazmun-mohiyatidan kelib chiqib, 
ulardagi tendensiyalar omillar ta‘sirini o‗zida turlicha (o‗zgacha) 
namoyon qilishi, ular orasidagi ekvivalentlilikni – ideal holatni kamdan-
kam vujudga kelishiga sabab bo‗ladi. 
1.4.3-rasm.