O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

 

4-rasm. Umumiy, o‘zgarmas va o‘zgaruvchan xarajatlarning mos 

mahsulot hajmiga nisbatan o‘zgarishi

14

 

“Zararsizlik  nuqtasini  aniqlash”  usulini  qo‘llash  va  murakkab  xarajatlar 

strukturasi  masalasini  hal  qilish  uchun  moliyaviy  menejer  rejalashtirilayotgan 

                                                   

14

 Keown A.J., Martin J.D., Petty J.W. Foundations of Finance: the logic and practice of financial management. 

Textbook. - NY: “Pearson Education”, 2014. – 547 p. 

0 

X

ar

aj

at

la

r 

Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot birligi 

O’zgarmas xarajatlar 

---

35 

 

maqsadlar  uchun  eng  munosib  ishlab  chiqarish  hajmini  aniqlash  va  ushbu  ishlab 

chiqarish hajmiga muvofiq ravishda yarim-o‘zgaruvchan xarajat moddalarining bir 

qismini o‘zgarmas, qolganini esa o‘zgaruvchan xarajatlarga ajratish orqali ularning 

qiymatli  samaradorligini  aniqlashi  shart.  Haqiqiy  biznes  jarayonida  bu  jarayon 

hazil  emas.  U  haqiqiy  zararsizlik  hisob-kitoblarini  qilishga  nisbatan  xarajatlarni 

o‘zgarmas  va  o‘zgaruvchan  kategoriyalarga  ajratishda  raqamlar  bilan  ishlashga 

ko‘proq vaqt sarflaydigan tahlilichi uchun noodatiy emas.  

 “Zararsizlik  nuqtasini  aniqlash”  usulidan  foydalanishda  jami  daromad  va 

ishlab  chiqarish  hajmi  muhim  o‘rin  egallaydi.  O‘zgarmas  va  o‘zgaruvchan 

xarajatlardan tashqari, “Zararsizlik nuqtasini aniqlash” usuli savdodan olingan jami 

daromad va ishlab chiqarish hajmi kabi muhim elementlarni ham o‘z ichiga oladi. 

Jami  daromad  jami  savdo  hajmining  puldagi  qiymatini  anglatadi  va  u  mahsulot 

birligi narxining sotilgan mahsulot miqdoriga ko‘paytirish orqali aniqlanadi. Ishlab 

chiqarish  hajmi  esa  firmaning  faollik  darajasini  bildiradi  va  uni  birlik  miqdorda 

yoki pulda ifodalash mumkin.   

Zararsizlik  nuqtasini  topish.  Ishlab  chiqarilgan  mahsulot  birligi  nuqtayi 

nazaridan  zararsizlik  nuqtasini  topishning  bir  necha  usullari  bor.  Bu  usullarning 

barchasi  hozirgina  ta’kidlab  o‘tilgan  "Zararsizlik  nuqtasini  aniqlash”  usulining 

muhim  elementlariga  asoslanadi.  Zararsizlik  modeli  firmaning  daromadlar 

to‘g‘risidagi  hisobotini  quyida  berilgan  formula  ko‘rinishida  ifodalashni  talab 

etadi:  

𝑺𝑯 − (𝑱. 𝑶

′

𝒛. 𝒄𝒉𝒂𝒏. 𝑿. + + 𝑱. 𝑶

′

𝒛. 𝒎𝒂𝒔. 𝑿. ) = 𝑭  (1) 

Bu yerda: S H - savdo hajmi; 

J.O’z.chan.X – jami o’zgaruvchan xarajatlar; 

J.O’z.mas.X – jami o’zgarmas xarajatlar; 

F - Foyda 

Ishlab  chiqarilgan  mahsulot  birligi  asoslanadigan  bo‘lsak,  barcha  mahsulot 

sotilishi mumkin bo‘lgan narx va mahsulot birligiga to‘g‘ri keluvchi o‘zgaruvchan 

xarajatniko‘rsatib  o‘tish  zarur.  Chunki  "Zararsizlik  nuqtasini  aniqlash”  usulida 

o‘rganiladigan  foyda  tushunchasi  FSTD  (foiz  va  soliqlar  to‘languncha  daromad, 

EBIT)ni  bildiradi,  biz  esa  foyda  so‘zi  o‘rniga  ushbu  qisqartmani  qo‘llaymiz. 

Mahsulot birligi jihatidan, (2) tenglikda keltirilgan daromadlar to‘g‘risidagi hisobot 

FSTD ni nolga tenglash orqali zararsizlik modeliga aylanadi:     

(

𝑴𝒂𝒉𝒔𝒖𝒍𝒐𝒕 𝒃𝒊𝒓𝒍𝒊𝒈𝒊𝒏𝒊𝒏𝒈

𝒔𝒐𝒕𝒊𝒔𝒉 𝒃𝒂𝒉𝒐𝒔𝒊

) × (

𝑺𝒐𝒕𝒊𝒍𝒈𝒂𝒏 𝒎𝒂𝒉𝒔𝒖𝒍𝒐𝒕

𝒎𝒊𝒒𝒅𝒐𝒓𝒊

) − [(

𝒎𝒂𝒉𝒔𝒖𝒍𝒐𝒕 𝒃𝒊𝒓𝒍𝒊𝒈𝒊𝒈𝒂

𝒐

′

𝒛𝒈𝒂𝒓𝒖𝒗𝒄𝒉𝒂𝒏 𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕

) ×

(

𝒔𝒐𝒕𝒊𝒍𝒈𝒂𝒏 𝒎𝒂𝒉𝒔𝒖𝒍𝒐𝒕 

𝒎𝒊𝒒𝒅𝒐𝒓𝒊

) + (

𝒋𝒂𝒎𝒊 𝒐

′

𝒛𝒈𝒂𝒓𝒎𝒂𝒔

𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓

)] = 𝑭𝑺𝑻𝑫 = 𝟎              (2) 

Endi  bizning  vazifamiz  tenglama,  ya’ni  FSTD=0  shartni  qanoatlantiruvchi 

---

36 

 

ishlab chiqarilishi va sotilishi lozim bo‘lgan mahsulot miqdorini topishdir. Bu esa 

FSTD=0  bo‘lishini  ta’minlovchi  sotilgan  mahsulot  miqdorini  topish  uchun  (3) 

tenglamani yechish orqali amalga oshiriladi.  

Aniqroq qilib aytganda, sotilgan mahsulotning zararsiz miqdori quyidagicha 

topiladi:  

𝑺𝒐𝒕𝒊𝒍𝒈𝒂𝒏 𝒎𝒂𝒉𝒔𝒖𝒍𝒐𝒕𝒏𝒊𝒏𝒈

𝒛𝒂𝒓𝒂𝒓𝒔𝒊𝒛𝒍𝒊𝒌 𝒎𝒊𝒒𝒅𝒐𝒓𝒊

=

𝒋𝒂𝒎𝒊 𝒐

′

𝒛𝒈𝒂𝒓𝒎𝒂𝒔 𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓

(

𝒎𝒂𝒉𝒔𝒖𝒍𝒐𝒕 𝒃𝒊𝒓𝒍𝒊𝒈𝒊𝒏𝒊𝒏𝒈 

𝒔𝒐𝒕𝒖𝒗 𝒏𝒂𝒓𝒙𝒊

−

𝒎𝒂𝒉𝒔𝒖𝒍𝒐𝒕 𝒃𝒊𝒓𝒍𝒊𝒈𝒊𝒈𝒂

𝒐′𝒛𝒈𝒂𝒓𝒖𝒗𝒄𝒉𝒂𝒏 𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕

)

         (3) 

Ko‘p turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi firma uchun zararsizlik miqdorini 

mahsulot birligi emas, balki sotilgan mahsulotning puldagi qiymati orqali ifodalash 

qulayroq  (4-formula).  Aslida  esa,  savdo  muayyan  mahsulotlar  tuzilmasi  uchun 

umumiy maxraj bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, tashqi tahlilchi mahsulot birligi 

qiymati haqidagi ichki ma’lumotlarni ola olmasligi mumkin. 

𝒁𝒂𝒓𝒂𝒓𝒔𝒊𝒛𝒍𝒊𝒌 𝒅𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒔𝒊 =

𝒋𝒂𝒎𝒊 𝒐

′

𝒛𝒈𝒂𝒓𝒎𝒂𝒔 𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓

(𝟏−

𝒐′𝒛𝒈𝒂𝒓𝒖𝒗𝒄𝒉𝒂𝒏 𝒙𝒂𝒓𝒂𝒋𝒂𝒕𝒍𝒂𝒓

𝒅𝒂𝒓𝒐𝒎𝒂𝒅𝒍𝒂𝒓

)