O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi ahmadjon o‘lmasov iqòisodiyot asoslari qayta ishlangan nashri

Mehnat unumdorligi.
Ish bilan bandlik sharoitida ish haqi
mehnat unumdorligi oshsa ko‘payadi, u pasaysa, aksincha, kamayadi;
d) 
Bozor uchun ishlay bilish.
Ish haqi umuman ishlaganlik uchun emas,
balki bozor talabiga mos ravishda bajarilgan mehnat uchun beriladi.
Òovarlar bozorbop bo‘lib, yaxshi sotilsa, ish haqi ko‘payadi, ular bozorda
o‘tmay qolsa ish haqi kamayadi yoki uni to‘lash imkoni bo‘lmaydi.
Òadbirkorlik daromadi
foyda shakliga kiradi.
Foyda
tadbirkorlarning pul sarflab tavakkaliga ish qilib, xavf-
xatarni zimmasiga olgani va biznesni boshqargani uchun ularga
tegadigan pul daromadi hisoblanadi. Òabiatan foyda kafolatlanmagan
daromad bo‘lib, tez-tez o‘zgarib turadi. Aholi daromadlari tarkibida
foydaning hissasi katta bo‘lmaydi, chunki tadbirkorlik bilan g‘oyat
ozchilik shug‘ullanadi. Masalan, AQSHda foydaning aholi
daromadlaridagi hissasi taxminan 15—18 foizni tashkil etadi.
Foydaning asosiy qismini tadbirkorlar oladi, lekin uning bir qismi
foydani o‘zlashtirishdagi ishchi va xizmatchilar ishtiroki sifatida ularga
mukofot (bonus) tarzida beriladi. Mukofotning miqdori foydani
yaratishda xodimlarning ishtirok etishiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli
menejerlar, ayniqsa, oliy toifadagi menejerlar (top menejerlar)

---

1 2 2
foydadan katta mukofot oladilar. Mukofot ularning maoshiga qo‘shilib
umumiy daromadini shakllantiradi.
Mulkdan kelgan daromad
dividend, foiz va ijara haqidan iborat
bo‘ladi. Dividend foydaning taqsimlanishi natijasida yuzaga keladi.
Bunda aksioner korxonadagi foydaning bir qismi aksiya egalariga
dividend sifatida beriladi va ular daromadiga aylanadi. Aksiyadan
kelgan daromad me’yori (
D
1
) 2 xil aniqlanadi. Birinchi usulda dividend
(
d
) summasi aksiyaning umumiy qiymati (
P
) bilan taqqoslanib, foizda
ifoda etiladi. Bunda 
1
100
d
D
P
=
´
bo‘ladi. Dividend miqdori 150
ming so‘m bo‘lgani holda, aksiya summasi 6 mln so‘m bo‘lsa,
1
150
100
2, 5%
6000
=
´
=
D
kelib chiqadi. Ikkinchi usul aksiya sotilgan
chog‘ida qo‘llaniladi. Bunda aksiyaning daromadliligini (
D
1
) bilish
uchun aksiya olingan (
P
1
) va sotilgan (
P
2
) narxi hosil etgan farqni
(
P
2
—
P
1
) aksiyaning xarid etilgan narxiga bo‘linadi.
Aksiya egasining har biri 100 so‘mdan olingan 100 ta aksiyasi bor.
Bu aksiya qayta sotilganda, uning har biri 105 so‘mdan ketdi. Bunda
hosil bo‘lgan farq har aksiyada 5 so‘m (105—100=5). Barcha aksiya
summasida (105x100)—(100x100) yoki 10500 — 10000=500 bo‘ladi.
Demak, sotilish chog‘ida aksiya bergan daromad 
1
500
100 5%
10000
=
´
=
D
bo‘ladi.
Aksiya keltiradigan dividendni uning egasi bo‘lgan kichik
aksiyadorlar, ya’ni oddiy ishchi va xizmatchilar ham oladi. Agar
aksiyadorlar qanchalik ko‘p bo‘lsa va aksioner korxonalar qanchalik
yuqori rentabelli bo‘lsa, shunchalik dividend ham ko‘p bo‘ladi.
Masalan, 2000-yil AQSH aholisining deyarli 40 foizi aksiyador bo‘lib,
bundan talaygina daromad topgan.
Foiz
— pul egasi o‘z pulini o‘zgalarga qarzga bergani uchun
oladigan daromadi. Foiz qarzga berilgan pul summasiga nisbatan
ulush darajasida belgilanadi. Masalan, foiz qarz puliga nisbatan yuzdan
o‘n hissa (10%) bo‘lsa, uning egasi har bir so‘m puli uchun 10 tiyin
oladi, agar yuzdan o‘n besh hissa (15%) bo‘lsa, 15 tiyin oladi. Foizning
yalpi miqdori, birinchidan, uning darajasiga, ikkinchidan, qarzga
berilgan pul miqdoriga bog‘liq. Foizning daromadlardagi hissasi ortib
boradi, chunki aholi pulining bir qismi xarajatlardan ortib qolib,
daromad ko‘rish uchun bankka qo‘yiladi. XX asr mobaynida AQSHda
foizning aholi yalpi daromadidagi hissasi 2 marta oshganligi ma’lum.

---

1 2 3