Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

SO`ZLARNING TURLARI. So`zlar tuzilishiga ko`ra: 1/ sodda so`zlar; 2.qo`shma so`zlar; 3.juft so`zlar; 4.takroriy so`zlarga bo`linadi.

Sodda so`zlar – bir asosdan iborat bo`lgan so`zlardir: kitobxon,baland, mevazor, qoramtir kabi. Sodda so`zlar o`z navbatida ikkiga bo`linadi: sodda tub so`zlar va sodda yasama so`zlar.

Sodda tub so`zlar – Tarkibi asos va yasovchi qo`shimchalarga bo`linmaydigan so`zlardir. Boshqacha aytganda, tarkibida so`z yasovchi qo`shimcha bo`lmagan so`zlar tub so`zlar deyiladi: bola, uycha, yaxshiroq, borgan. Bunday so`zlar tarkibida shakl yasovchi qo`shimcha qatnashishi yoki so`z faqat asosdan iborat bo`lishi mumkin.

Sodda yasama so`zlar. Asosga so`z yasovchi qo`shimchalar qo`shilishi orqali hosil qilingan yangi asos sodda yasama so`zlar deyiladi. Masalan: o`rikzor, sersavlat, zargarlik, qahramonona. Demak, bunday so`zlar tarkibida so`z yasovchi qo`shimcha ishtirok etgan so`zlardir.

So`zning shakl yasovchi qo`shimchalarsiz qismi asos sanaladi: baliqchilar, ishchanlik, to`plandi.

Bir umumiy asosga ega bo`lgan so`zlar asosdosh so`zlar deyiladi: tinch, tinim, betinim, tiniq.

Qo`shma so`zlar- bir necha asoslarning birikuvidan hosil bolgan, ya’ni sintaktik usul bilan yasalgan so`zlardir: tomorqa, bedapoya, Yangiyo`l, yolg`izoyoq, sohibjamol, ozmuncha, devsifat. Qo`shma so`zlarning tarkibi turli so`z turkumlaridan bo`lishi mumkin: ko`ksulton(sifat va ot), qorbo`ron (ot va ot), shirinso`z (sifat va ot) kabi. Fel turkumida qo`shma fe’llar doim ajratib yoziladi: sotib olmoq, ahd qilmoq, borib kelmoq, bayon etmoq. Qo`shma so`zlar ham yasama so`zlardir.

Juft so`zlar- umumlashtirish, jamlash kabi grammatik ma’nolarni ifodalaydi, chiziqcha bilan ajratib yoziladi: qozon-tovoq, yaxshi-yomon, ana-mana, eson-omon

Juft so`z qismlari quyidagicha tuziladi:

• 
  har ikki qismi mustaqil qo`llana oladi: ko`rpa-to`shak, esli-hushli, siz-biz;
  
• 
  faqat bir qismi mustaqil qo`llana oladi: egri-bugri, temir-tersak;
  
• 
  har ikkala qismi mustaqil qo`llana olmaydi: aji-buji, apil-tapil.
  

Juft so`z qismlar quyidagi ma’no munosabatlarini hosil qiladi:

• 
  o`zaro sinonim (ma’nodosh) so`zlardan tuziladi: baxt-saodat, kuch-quvvat;
  
• 
  o`zaro antonim so`zlardan tuziladi: uzoq-yaqin, qishin-yozin, katta-kichik;
  
• 
  sinonim bo`lmagan, uyadosh so`zlardan tuziladi: ota-ona, qovun-tarvuz.
  

Ba’zan juft so`zlarda semantik usul bilan yasalish (boshqa so`z turkumiga ko`chish) holati kuzatiladi. Masalan: bordi-keldi, qo`ydi-chiqdi, oldi-berdi fe’llari ot so`z turkumiga ko`chadi: Ularning ko`p yillardan beri bordi-keldisi bor.

Takroriy so`zlar. Bu so`zlar ham juft so`zlar kabi chiziqcha bilan ajratib yoziladi, yasama so`z sanalmaydi. Takroriylik, ko`plik, jamlik kabi grammatik ma’nolarni ifodalaydi. Uzun-uzun kipriklari qilt etmaydi. O`z onamni elas-elas xotirlayman. Takroriy so`zlar birinchi undosh tovushni o`zgartirish bilan ham hosil qilinishi mumkin: ish-pish, bug`doy-mug`loy, non-pon. Takroriy so`zlarni gapda ketma-ket qo`llangan so`zlardan hamda nutqiy takrorlardan farqlash lozim: Suv toshdan toshga urilib oqadi. O`zingni o`zingga maqtagandan qo`rq. Oyi, oyi, tezroq keling!