O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

yillarda  ToshDU  ( 0 ‘zM U)  kafedrasini  boshqardi.  1934-yilda  vafot  etdi.

2  Abdulla  Avloniy.  Toshkent  tongi.  Toshkent,  1979,  29,  61,  119-betlar.

3  0 ‘sha  asar,  79-bet.

321

---

—  butun  mavjudotning  sohibidir.  Chunki  insonning  aql-zakovati 

bor.  U  shu  qudrat  yordamida  ilm  egallaydi,  ilmi  tufayli  butun 

dunyoni  boshqaradi.  Aql  —  insonning  pir-u  komil,  murshid-u 

yagonasidir.  Ruh  —  ishlovchi,  aql  —  boshlovchidir.  Inson  o'zining 

aql-farosati  tufayli  boshiga  tushadigan  har  qanday  balo-qazodan 

saqlanadi,  deb  fuqarolar,  ayniqsa,  yoshlar  aqliy  kamoloti  haqida 

tinimsiz  qayg'urish  —  insonparvar  jamiyatning  muhim  vazi- 

falaridan  biri  bo'lishi  lozimligini  ta’kidlaydi1.

Inson  aqliy  kamoloti  haqida  qanday  qayg‘urgan  bo‘lsa,  uning 

idroki  to ‘g‘risida  ham  shuncha  qayg'uradi.  Idrokni  inson  fikrini 

o‘stirishning,  ziyraklikning  asosi  deb  bilardi  va  inson  yoshligi- 

dan  o‘z  idrokini  o'stirishga,  uni  mustahkamlashga  alohida  e’tibor 

berishi  zarur,  deb  hisoblaydi2.

Avloniyning  ta’kidlashicha,  fikr  tarbiyasi  uzoq  zamonlardan 

buyon  buyuk  mutafakkirlar  e’tiborini  o‘ziga  tortib  keldi.  Fikr  — 

insonning  sharofatli  va  g'ayratli  bo‘lishiga  sabab  bo'ladi.  Fikr  tar­

biyasi  muallimlaming  diqqat-e’tiboriga,  vijdoniga  yuklangan  eng 

muhim  vazifadir.  Fikming  quwati,  ziynati,  kengligi  —  muallim 

tarbiyasiga  bog'liq.  Xullas,  Abdulla  Avloniy  inson  fikrini  o‘stirishni 

oilaga  emas,  maktabga,  muallimlar  zimmasiga  yuklaydi.

Abdulla  Avloniy  insonparvar,  demokratik  jamiyat  kishisida 

umuminsoniy  madaniyat,  umuminsoniy  qadriyatlar  talablariga 

javob  beradigan  chinakam  insoniy  fazilatlar,  xislatlar  bo'lishini 

istaydi.  Uning  tushuntirishcha,  insonning  eng  muhim  axloqiy 

fazilatlari:  sabr,  qanoat,  intizom,  deb  hisoblaydi.  Xususan, 

intizomni  inson  hulqi-odobini  tarbiyalovchi,  uni  mukammallash- 

tiruvchi  manba  deb  biladi.  Intizomga  qattiq  rioya  qilishga  chor- 

laydi.  Agar  yer  yuzida  intizom  bo'lmasa  edi,  insonlar  bir  daqiqa 

yashay  olmas  edilar,  deydi.  Intizom  —  inson  manfaatini  hamma 

narsadan  ustun  qilib  qo'ygan  jamiyat  taraqqiyoti  uchun,  ayniq­

sa,  zarur  ekanligini  alohida  ta ’kidlaydi.  Bo‘lg‘usi  insonparvar, 

demokratik  jamiyat  uchun  zarur  bo'lgan  yangi  tartib-intizom- 

lami  tavsiya  etadi.  Jamiyatda  o'rnatilgan  tartib-intizomga  rioya 

qilmagan  kishilarning  ishlari  hamma  vaqt  notamom,  o‘zlari 

parishon  bo'lishlarini  eslatib  o‘tadi.