Nizomiy nomidagi tdpu termiz filiali

2. Ko’rishning biofizikaviy asoslari.

Ko’rish umurtqalilar va bo’g’imoyoqlilarga xos bo’lgan fotoretseptsiyaning bir turi hisoblanib, ular qabul qilayotgan ma’lumotlarning ko’p qismini ko’rish orqali oladilar. Ko’zning ko’rish faoliyati asosida fotobiologik jarayonlar yotib, fotobiologiya sohasi bu jarayonlar mexanizmlarini ham tadqiq etadi. Yuksak organizmlarning ko’rish retseptori - ko’z o’z-o’zini boshqarib turuvchi tirik tizimdir. Tasvirning to’r pardada fokuslanishi kipriksimon muskullar yordamida, xrustal egrilik radiusining o’zgartirilishi orqali amalga oshiriladi. To’r pardaga tushadigan yorug’lik miqdori, yoy parda muskullari faoliyati natijasida qorachiq kattaligining o’zgartirilishi orqali boshqariladi. Ma’lumki, ko’z to’r pardasi tayoqcha va kolbachalar joylashgan bo’lib, ularning nurni sezishda, va umuman ko’rish to’qimalari faoliyatida katta ahamiyatga ega. Bu jarayonda tayoqcha shaklidagi hujayralari yorug’likni juda yaxshi sezadi, ya’ni kuchsiz yorug’likdan ham ta’sirlanish xususityaiga ega. Kolbacha shaklidagi hujayralar esa kuchli yorug’likdan ta’sirlanib, ko’zning rang ajratish faoliyatini ta’minlaydi.

Ko’zning ko’rish faoliyatini tushunish uchun ko’zning yorug’likka sezgirlik ko’rsatkichi kiritilgan bo’lib, bu ko’rsatkich ma’lum sharoitda ko’rish sezgisini tug’dira olish qobiliyatiga ega bo’lgan minimal yorug’lik qiymatidan iborat.

Ko’zning yorug’likka sezgirlik ko’rsatkichi turli yorug’lik spektrlariga moslashish qobiliyati (adaptatsiyasi) tufayli ma’lum intervalda o’zgarishi mumkin va bu moslashuv mexanizmi quyidagicha amalga oshadi:

a) ko’z qorachig’i diametrini o’zgartirish va yorug’lik oqimi qiymatini ko’paytirish orqali;

b) kolbacha va tayoqcha hujayralarini qoramtir pigment bilan ekranlash orqali;

v) yorug’likka sezgir va parchalanmagan moddalarning kontsentratsiyasini kamaytirish orqali;

g) jismning yoritilganlik darajasiga bog’liq holda ko’rish sezgisini hosil qilishda qatnashuvchi hujayralar sonini o’zgartirish orqali.

Yoritilganlik darajasi 10^-7 kd/m² dan 10⁵ kd/m² gacha bo’lgan intervalda ko’zning ko’rish faoliyati me’yoriy holatda amalga oshadi. Kuchsiz yoritilganlik darajasida, masalan qorong’ulikda ko’zning to’rsimon tomiriga 1 sekundda o’rtacha 100 ta foton ta’sir etadi va uning o’rtacha 10 % tayoqcha va kolbacha hujayralari tomonidan yutiladi, fotonlarning 90 % esa ko’zning shoxparda qobig’idan qaytadi.

Odamning ko’z apparati o’rtacha 40 nm dan 760 nm to’lqin uzunligi intervalidagi elektromagnit to’lqinlar ta’sirini sezadi. Bu jarayonda ko’zning spektral sezgirligi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: