Монография / (ТИҚхмми илмий Кенгаши томонидан чоп этишга тавсия қилинган) Тошкент-2019

FAO услубиётида ҳисоб - китоб ишларини бажариш кетма- кетлиги

1. 
   Вилоятдаги тажриба даласига яқин бўлган Урганч метеостанцияси бўйича координаталари аниқланди (Страна: uzb2011 Станция: urgench; Абс.высота: 92 м.; Широта: 41.53 °С; Долгота: 78.62 °В) ва метеорологик станциянинг дастур учун талаб қилинадиган маълумотлари олинди (5.2.1-жадвал), шу асосда маълумотлар ишлаб чиқилади.
   

5.2.1-жадвал Урганч метерологик станцияси маълумотлари (2011-2013й.).

№	Ойлар	Хаво харорати, °C		Ёғингар- чилик миқдори мм		Хавонинг ўртача нисбий намлиги, %		Шамол тезлиги м/с		Қуёшнинг чиқиш давомийлиги, соат
		минимал	максимал
1	Январь	-7,5	2,6		18,5		75		3,3		5,3
2	Февраль	-7,3	0,8		32,0		71		3,8		4,8
3	Март	0,5	12,8		35,6		62		3,6		6,9
4	Апрель	9,7	23,3		32,8		47		4,1		7,8
5	Май	16,1	30,3		8,5		38		3,2		9,6
6	Июнь	19,4	34		6,6		37		3,2		11,7
7	Июль	20,2	36,6		0,4		38		3,0		13,1
8	Август	19,1	34		0,8		37		2,7		11,2
9	Сентябрь	11,8	28,1		0,0		46		3,1		10,1
10	Октябрь	9,5	22,1		6,3		55		2,6		5,9
11	Ноябрь	3,2	9,5		4,9		66		3,4		4,7
12	Декабрь	-3	3,5		21,6		75		2,6		4,5
	Ўртача	7,6	19,8		168,0		54		3,2		8

2. 
   Ер ости сувларидан капилляр кўтарилишини асос қилиб тупроқларнинг механик таркибини ҳисобга олган ҳолда илдиз қатламига кўтарилиш тезлигини ҳалқаро FAO услубиёти бўйича қабул қилинди. Ҳисоб-китоб натижаларини амалга ошириш учун 5.2.2-жадвалда эмпирик формулалар ва корреляция коэффициенти келтирилган.
   

5.2.2-жадвал FAO услубиётида ўсимликнинг илдиз қатламига ер ости

сувларининг кўтарилишини ҳисобга олиш боғлиқликлари

Тупроқнинг механик таркиби	Боғланиш тенгламалари	Корреляция коэффициенти
Енгил	G = 6,1264е-0,043Н	R² = 0,9899
Ўрта	G = 16,675e-0,028Н	R² = 0,9218
Оғир	G = 18,348e-0,042Н	R² = 0,9145

Ер ости сувларининг капилярлик кўтарилиш хусусияти ўғзанинг илдиз тизимининг ривожланишига хамда ўқ илдизнинг тушиш қуйи чегара чуқурлиги, хамда тупроқнинг капилляр хусусияти ва илдиз қатламидаги тупроқ таркибидаги намлик билан аниқланди. Шу билан бир қаторда эгатлаб суғоришда сувларнинг йўқотилиши сув ўтказувчанлик (кучли, ўрта, кучсиз) асосланган холда келтириб ўтилди.

3. 
   Пенман-Монтейт формуласидан фойдаланилган холда дастур ёрдамида эталон эвапотранспирация ҳисобланди (5.2.3-жадвал).
   

5.2.3-жадвал.
Эталон эвапотранспирация ҳисоби

Ойлар	Хаво харорати, °C			Хаво намлиги, %		Радиация тезлиги МДж/мл/кун		ETo мм/кун
	минимал	максимал
Январь	-7,5	2,6	75		7,6		1,0
Февраль	-7,3	0,8	71		9,4		0,85
Март	0,5	12,8	62		14,6		2,4
Апрель	9,7	23,3	47		18,7		4,85
Май	16,1	30,3	38		23,1		6,52
Июнь	19,4	34	37		26,8		7,64
Июль	20,2	36,6	38		28,2		8,36
Август	19,1	34	37		23,8		7,68
Сентябрь	11,8	28,1	46		19,3		5,13
Октябрь	9,5	22,1	55		11,2		2,28
Ноябрь	3,2	9,5	66		7,6		1,04
Декабрь	-3	3,5	75		6,4		0,57
Ўртача	7,6	19,8	54		16,4		4,03

Юқорида келтирилган дастурга “Урганч” метеостанциясининг тажриба олиб борилган йиллардаги маълумотлари киритилиб, эвопотранспирация қиймати ва радиация миқдори аниқланди. FAO усулида аниқланган мавсумий суғориш меъёрлари тажриба йилларда дала шароитидан олинган маълумотлар билан солиштирилди (5.2.1- расм). Хамда FAO ва ПСУЕАИТИ услубиётини (дала тажриба натижалари) таққослаш натижалари хулоса қилинди.

Натижаларни таққослаш жадвали

№	Кўрсаткичлар	Шартли белгилар	Дала тажрибаси	FAO яти
1.	Суғоришлар сони	та	4-6	9-10
2.	Суғориш меъёри	м^3/га	437-825	350-450
3.	Мавсумий суғориш меъёри	м^3/га	2800-3700	3200-4200

5.2.1-расм. Мавсумий суғориш меъёрларининг солиштирма графиги (мақбул вариант бўйича).

Таққослаш натижалари кўра, суғоришлар сони FAO услубиёти қўлланилганда 3-5 тага кўплиги ва кичик миқдорда (350-450 м³/га) сув бериш кераклиги аниқланди. Кичик меъёрда тажриба даласига ғўзани ер устидан суғориш усулини қўллаган холда бериш анча қийинчилик туғдиради. Хозирги кунда замон талабидан келиб чиққан холда FAO томонидан ишлаб чиқилган CropWat дастуридан фойдаланиш катта аҳамиятга эга ҳисобланади. Бу ҳисоб китобларни амалга оширишда компьютер технолгияларининг ўрни беқиёс. Аммо аниқлик даражаси 9-18 фоизни ташкил қилди. Шуни хам таъкидлаш жоизки, CropWat дастуридаги маълумотлар базасига киритилган Урганч метеостанция маълумотлари, тажриба далага нисбатан жойлашиш масофасининг 18-20 км. атрофида эканлиги хам ўз таъсирини ўтказди. Тажриба далада олиб борилган илмий тадқиқотларда асосан ғўзани ўсиш ва ривожланиш фазалари бўйича тупроқдаги суғориш олди намлигини 70-80-60 фоизда ушлаб туриш натижасида юқори кўрсаткичга эришилди.

3. AquaCrop дастури ёрдамида назарий ҳисобларни бажариш

AquaCrop дастурининг асосий тамойили бу асосан сув тансиқ бўлган даврда ғўза хосилини олдиндан билиш моделини яратиш ва экин хосилини режалаштиришдан иборат бўлиб, бунинг учун қуйидаги маълумотлар талаб қилинади:
-метостанция маълумотлари (иқлим кўрсаткичлари: ёмғир миқдори, ҳаво харорати, буғланиш миқдори, шамол тезлиги, қуёш радиацияси ва бошқалар);
-тажриба даласидаги тупроқнинг сув физик хоссалари;
-сизот сувлари сатхининг жойлашиш чуқурлиги ва минерализацияси;
-суғориладиган майдонда етиштириладиган экин тури;
-ғўза учун талаб қилинадиган йиллик минерал ўғитлар меъёрилари;
-агротехник тадбирлар ўтказиш билан боғлиқ ишлар;
-суғориш меъёри ва унинг минерализация даражаси ва бошқалар.
Юқоридаги маълумотлар AquaCrop дастурига киритилиши натжасида ғўза хосилдорлиги стимуляция қилинади, яъни тахминий олиш мумкин бўлган хосилдорлик ҳисобланади.
Тажриба дала маълумотларини AquaCrop дастурига киритиш орқали, тажриба йўли билан олинган маълумотларга нисбатан 95 фоиз аниқликдаги натижалар олинди. Олинган натижалар қуйида келтириб ўтилган. Бу аниқлик даражаси юқори эканлигидан далолат берди.

1. 
   тажриба (енгил тупроқ) даласи бўйича суғориш тартиби кўрсаткичлари 5.3.1- расмда келтирилган.
   

5.3.1-расм. FAO услубиёти бўйича ғўзанинг суғориш тартиби (1-тажриба дала).

Ҳосилдорликни моделлаштириш орқали бошқариш

Тажриба даладасида кузатилган жараёнлар:

Дастурдан олинган натижалар (1-тажриба дала бўйича маълумотлар)

1. 
   Ёғингарчиликнинг ойлар бўйича тақсимланиши
   

2. 
   Хаво хароратининг махсимал ва минимал қийматининг ойлар бўйича тақсимланиши
   

3. 
   Ер усти ва ўсимликдан жами буғланишга сувнинг исрофи
   

4. 
   Енгил тупроқли даладаги мақбул суғориш тартиби ва бошқа
   

кўрсаткичлар

Дастурдан фойдаланиш натижасида қуйидаги хулосани келтириб ўтиш мумкин.

-оддий, аниқлик даражаси юқори хамда мақбул мувозанатни сақлаши;
-кам сонли кўрсаткичлари билан бошқа моделлардан фарқ қилади;
-турли йўналишда фаолият юритаётган фермер хўжаликлари учун экинни режалаштириш ва олинадиган натижаларни олдиндан билиш имконини яратади;
-истиқболли тадқиқотлар учун жуда мос келади (масалан, иқлим ўзгариши ва бошқалар).

5. ТАЖРИБА ДАЛАЛАРИНИНГ СУВ МУВОЗАНАТИ.

6.1. Ғўзанинг сув истеъмолини эмпирик формулалар асосида аниқлаш
Алпатьев A.M., Беспалов Н.Ф., Рамазонов О., Насонов В. ва бошқа олимларнинг мақолаларида, Марказий Осиё шароитида ғўза етиштиришда сувнинг ҳақиқий истеъмоли кенг доирада ўзгариши, яъни хар гектар майдондан 7000 дан 14000 м³ гача бўлиши таъкидлаган. Унинг асосий ташкил этувчилари, бу мавсумий суғориш меъёри, тупроқдаги мавжуд бўлган намлик, куз-қиш ва баҳор мавсумида ёққан ёғингарчилик миқдори, худуднинг сув таъминоти, ўсув даврида ёққан ёмғир миқдори ва ер ости сувларидан фойдаланиш ҳисобланади.
Сув истеъмол қиймати иқлимий шарт-шароитлардан ер юзасига тушадиган иссиқлик энергияси, тупроқ нами, қишлоқ хўжалиги экинининг тури ва ҳосилдорлик қийматларига боғлиқ.
Суғорма деҳқончилик амалиётида қишлоқ хўжалиги экинларининг сув истеъмолини аниқлашнинг қуйидаги уч ҳил: тўғридан-тўғри дала шароитида олиб бориладиган ўлчов ишлари, метеорологик ва ҳисобий усуллари қўлланилади.
Хоразм вилоятининг ўтлоқи - аллювиал турли тупроқлар шароитида пахтадан юқори ва барқарор хосил олиш хамда тупроқни мелиоратив холатини яхши сақлашда сизот сувлари сатҳи 1-2 метр бўлганда тупроқнинг суғориш олди намлигини ЧДНС га нисбатан 70-80-60 фоиз(3-вариант)да ушлаб туриш орқали тўрт, беш ва олти марта суғоришни 1-4(3) -1(0) суғориш тизимида амалга ошириш талаб қилинади. Суғориш меъёри гектарига 440-835 м³ оралиғида берилиши ва мавсумий суғориш меъёри гектарига 2800-3700 м³ оралиғида бўлиши керак.
Ғўзани суғориш тартиби, биринчи навбатда, сув истеъмоли хусусиятларига боғлиқ. Рыжов С.Н. томонидан келтириб ўтилишига асосан, суғориладиган майдонларнинг умумий сув истеъмоли бир қанча омиллар орқали аниқланади: иқлими кўрсаткичлар, тупроқ мелиоратив ҳолати, гидрогеологик шароитлари, экин тури ва экиннинг ёши, тупроқнинг намлик миқдори ва қўлланиладиган
агротехник усуллар.
Амалиёт суғориладиган майдоннинг сув истеъмоли икки усулда: сув баланси формуласи ва лизиметрлар ёрдамида аниқланади. Сув баланси ёрдамида аниқлашда бир қатор формулалардан фойдаланилади.
Формулалар ёрдамида ҳисоблаш қуйидаги иккита гуруҳга бўлган холда амалга оширилади. Биринчи гуруҳ кўрсаткичларида буғланишнинг физик қонунларини тўғридан тўғри акс эттирмайди, иккинчи гурух бўлса тескариси яъни физик қонунларнинг тўғридан- тўғри кўрсаткичлари ҳисобланади.
Биринчи гуруҳ сув истеъмолини аниқлашда тўғри усул ҳисобланади ва аниқлик даражаси хам юқори, чунки бу гурухда худуднинг табиий иқлим шароитлари ва етиштирилаётган қишлоқ хўжалик экинлари ва экинни етиштириш шарт шароитлари ҳисобга олинади. Бироқ, улар кўп йиллик илмий-тадқиқот ишларни олиб боришни, қимматбаҳо, асбоб-ускуналар ва меҳнатни хамда суғориш тизимларини лойиҳалаш ва қуришни талаб қилади.
Иккинчи гуруҳ хам илмий-тадқиқотлар олиб бориш, натижалар орқали қишлоқ хўжалик экинлари кўрсаткичларининг умумий сув истеъмолига боғлаган холда аниқлашга асосланган. Бироқ илмий- тадқиқот ишлар хажми камаяди, жумладан давомийлиги вақт бўйича аниқланади. Бу холатда тажриба далаларидан олинган ўхшаш шароитдаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади. Айни пайтда, суғорма деҳқончиликда, дунё амалиётида сув истеъмолини ҳисоблашда иккинчи усул яъни эмпирик боғланишлар орқали ҳисоб китобларни амалга ошириш кенг миқёсда қўлланилмоқда.
Костяков А.Н. нинг таъкидлашича, қайси экин бўлишидан қатий назар сув истеъмоли миқдори ҳисобланиши керак:
а) бевосита тизимли равишда тупроқ намликининг ўзгаришини ҳисобга олиш йўли билан;
б) шу худуд шароитидан келиб чиққан холда, етиштириладиган экин ҳосилининг қиймати ва буғланиш коэффициентларига мос равишда;
c) иссиқлиқ формулаларидан фойдаланган холда, радиация
жараёнида кириш ва чиқиш иссиқлик натижалари, бошқалар.
Қишлоқ хўжалик экинларини сув истеъмолини аниқлашда биринчи гуруҳ ҳисобий формулалари қуйида келтирилган.
Ҳисобий усулда эмпирик коэффициентлар бевосита кузатувлар натижасида аниқланганлиги учун бу усул аниқроқ усул ҳисобланади. Шундай аниқлаш формулаларидан бири Костяков А.Н. формуласидир.
Костяков А.Н. формуласи:
E = К _э  У
бу ерда, У - режалаштирилган ҳосил, ц/га;
Е - ўсув давридаги экиннинг умумий сув истеъмоли, м³/га; К_э - сув истеъмоли коэффициенти, м³/ц.
Сув истеъмоли коэффициенти ҳосил бирлигига сарфланган сув ҳажми ҳисобланиб, иқлимий шарт-шароитлар, экин ҳосилдорлиги ва агротехника даражасига боғлиқ. Шунинг учун ҳам бу қийматни барча ҳудудлар учун юқори аниқликда аниқлаш жуда қийин ҳисобланади.
Сув истеъмоли коэффициенти ўсимликнинг ривожланиши фазалари ва атроф-муҳит (иқлим шароити, ер ости сувларининг сатҳи ва шўрланиш даражаси, тупроқнинг мелиоратив холати, тупроқ унумдорлиги, хамда қишлоқ хўжалигида қўлланилаётган агротехнология ва хосилдорлик) боғлиқ.
Рыжов С.И., Беспалов Н.Ф., Шуравилин А.В. ва Еременко В.Е., Хамидов М.Х.ларнинг илмий асарларида ғўзани сув истеъмоли ва суғориш меъёрлари миқдори бўйича батафсил маълумотлар бериб ўтилган.
Костяков А.Н. томонидан умумий сув истеъмолини аниқлаш бўйича тавсия қилган тенгламасига ўхшаш тенгламани Еременко В.Е. хам берган:
E = K_у У _{, м}³ _{/ га}
бу ерда, У - ҳосил, т/га;
К_у- сув истеъмоли коэффициенти, турли шароитларда ва турли ҳосилдорликнинг учун 106-119 дан 280-322 м³.
Табиий намланишнинг тақчиллиги тупроқни сунъий томондан намлатиш кераклигини тақозо этади. Бу ҳолда ўсимликнинг алоҳида
йиллар ва вегетация даври учун сув истеъмол қийматини аниқ белгилаш заруриятини туғдиради. Бу талаб биоиқлимий усулда (С.М. ва А.М.Алпатьевлар) қондирилиши мумкин, жумладан:
E = K_б ·Σd , м³/га,
бу ерда: K-биологик коэффициент (ҳисобий даврдаги умумий буғланишнинг ҳаво намлиги танқислиги йиғиндисига нисбати бўлиб, тажрибалар орқали аниқланади), мм/мб
∑d – ҳавонинг ўртача кўп йиллик намлик танқислиги йиғиндиси, мб.
О.Израелсен сув истеъмолини аниқлашни қуйида келтирилган

(f  Q
тенглама билан ифодалаш мумкин, деб таъкидлади:

^{U =} h,e,m,s,c,y ^),
м³/га;

бу ерда: U- сув истеъмоли, м³/га;
Q_h,e,m,s,c,y - ўсув давридаги ҳароратлар йиғиндиси;
e - ер устидан буғланиш;
m - ўсув даврида ўртача тупроқнинг намлиги;
s - тупроқ ва озуқа тартиботининг таъминланганлиги; c - экин тури;
y- экин ҳосилорлиги.
И.А.Шаров суғориш тартибини аниқашда қуйидаги формулани тавсия қилади:

x = 2  _ t + 4  b
м³/га;

бу ерда, х- ўсув давридаги сув миқдори, м³/га;
 ^{t - ўсув давридаги кунлик ўртача ҳарорат йиғиндиси;}
b - ўсув даври муддати, кунлар.
С.М. ва А.М.Алпатьевлар усули
E = k  Σd
бу ерда, k - экиннинг биологик коэффициенти, эмпирик усулда аниқланади;
^Σd - ҳавонинг намлигининг етишмаслиги, мб;
E - ойлик умумий сув истеъмоли, мм.
И.А.Шаров (ҳаво ҳарорати бўйича аниқлаш формуласи) усули:
E = a  e  (t - t₀ )

бу ерда, а - ўсув даври (кунлар);
e - 1⁰ С (буғланиш бирлиги) ҳароратга ошиши ҳисобига сув истеъмолини кўрсатадиган коэффициент, м³/га;
^{(t - t}₀ ⁾ - термометрнинг қуруқ ва ҳўл холатдаги кўрсаткичлар.
И.А.Шаров томонидан таклиф қилинган иккинчи формула:
E = e  Σt + 4  a

Г.К.Льгов формуласи


E = k  Σt

бу ерда, E - умумий сув истеъмоли, мм;
k - биофизик коэффициент, пахта учун 1,88 (1 ⁰С да 1.88 м³/сув тўғри келади);
^Σt - ўсув давридаги жами ўртача кунлик ҳароратлар
йиғиндиси, ⁰С.
Х.Ф.Блейни ва В.Д.Кридл (АҚШ) усули
_{E = 25,4 } K  P  (1,8  t + 32)
100
бу ерда, К - ойлик экин учун биологик коэффициент;
Р - ҳисобот ойи давомидаги кундузги вақт давомийлиги;
t - ўртача ҳаво ҳарорати, ⁰C;
E - ойлик умумий сув истеъмоли.
Қишлоқ хўжалик экинларини сув истеъмолини аниқлашда ишлатиладиган иккинчи гуруҳ формулалар қуйидагиларни ўз ичига олади:
М.И.Будыко формуласи
E =100 ^R
r
бу ерда, E - ойлик умумий сув истеъмоли, м³/га;
R - қаралаётган даврда буғланишга исроф, қуёш энергияси миқдори, кДж;
r - буғланаётган намликнинг бирлик ҳажмига нисбатан қуёш энергиясининг нисбий истеъмоли, кДж/ м³.

Пенман формула(Англия)си:
E = E₀  K _.
бу ерда, Е - буғланувчанлик, мм;
К - экин турига боғлиқ бўлган коэффициент, К= 0,6 0,8;
_{E =} H  Δ+γ  E_y
⁰ Δ+γ
бу ерда, Н - тупроқ сўрадиган энергия миқдори;
^Δ - максимал буғнинг босими;
^γ - доимий қиймат, ^γ = 0,48 ….0,50;
^E_y - ҳавонинг тўйиниш имконияти.
Турк (Франция) формуласи:
E = (J + 50) 0,40  <sup> t 


m m </sup> t +15 ^
 
E = (J + 50) 0,13<sup> t 


g g </sup> t +15 ^
 

бу ерда,
E_m , E_g
J_m , J_g

• 
  ойлик ва ўн кунлик сув истеъмоли, мм;
  

- ўртача йилик ва ўртача ўн кунлик умумий қуёш

радиацияси (нурланиши), кал/см² (1 кал = 4.20 Дж/см²) кунига; t - ўртача ойлик ёки ўртача щн кунлик ҳаво ҳарорати;

J_g = J_gA
 ^ 0,18+ 0,62  ^{h }



H


 

бу ерда,
^JgA

• 
  қуёш нурланиш энергияси, кал/см²(4,2 кЖ/см²) кунига;
  

h - ойлик ёки ўн кунлик, умумий давомийлиги;
H - ойлик ёки ўн кунлик кундузги вақтларнинг умумий астрономик муддати;
h
H ^{- нисбий ёритилиш (қуёш билан ёритиш).}
“Уздавлойиҳа” (Шредер, В.Ф.Сафонов ва Паренчик) лойиҳа институти олимлари томонидан суғориш меъёри қуйидаги формула
бўйича ҳисобланади:
M = 10  (E - O ) K₁  K ₂  K _{3 м}³_/га;
бу ерда, М - суғориш меъёри, м³/га; E – буғланиш миқдори, мм;

-0.63;
O - ёғингарчилик миқдори, мм;
K₁- экин турига боғлиқ бўлган коэффициент: ғўза даласи учун

К₂-cуғориш даври давомийлигига боғлиқ бўлган

коэффициент;
К₃-гидромодул районини ҳисобга олган холда мавсумий суғориш меъёри учун қабул қилинган коэффициент.
Умумий буғланиш миқдори ўсув даври (IV-IX) учун (Е) коэффициент жорий этиш билан эмпирик формула билан бевосита кузатишлар натижасида Н.Н.Иванов томонидан К= 0,8 тузатиш коэффициенти киритиш йўли билан белгиланади.
Қурғоқчил минтақалар учун қишлоқ хўжалиги экинларининг умумий сув истеъмолини аниқлашда юқоридагиларни ҳисобга олган холда Н.Н.Иванов томонидан тавсия қилинган формула қуйидаги кўринишда бўлади:

0
E = 0,0018(25 + t)²  (100  a)  0,8 _мм
бу ерда, Е- ойлик буғланиш миқдори, мм; t- ҳавонинг ўртача ҳарорати, ⁰C;
α- ҳавонинг ўртача ойлик нисбий намлиги.
Хоразм вилоятидаги етиштириладиган ғўза етиштириш учун сарфланган сув миқдори (6.1.1-жадвал), мақбул вариант сув истеъмоли ва мавсумий суғориш меъёрини (6.1.2-жадвал) юқорида келтириб ўтилган формулалардан фойдаланган холда аниқланди.
6.1.1-жадвалдаги маълумотларга асосан, ғўза экилган тажриба даладаги умумий сув истеъмоли ўртача 2011-2013 йилларда 5940-9384 м³/га ва мавсумий суғориш меъёри: 2779-5034 м³/га ёки 46,7-53,6 %, ер ости сувидан фойдаланиш меъёри гектарига 1445-2619 м³ ёки 24-28 %, тупроқда мавжуд бўлган намлик миқдори 909-1492 м³, ёғингарчилик миқдори ўртача 491 м³ бўлди.
Тажриба далалари ва вариантлар бўйича тахлил қиладиган бўлсак қуйидагича хулосага келиш мумкин: барча тажрибаларда, энг яхши вариант, суғориш олди тупроқ намлигини ЧДНСга нисбатан 70-80-60 фоизда бўлганда аниқланди. 1 центнер хосил олиш учун 70,8 (3-тажриба) - 91,0 (1-тажриба) м³ ҳисобида сув сарфланган бўлса,

ишлаб чиқариш назорати (1 вариант)да бу кўрсаткич 159,1 (3-тажриба) - 165,6 (1-тажриба) м³ бўлиб, 3- вариантга нисбатан 74,6-88,3 м³ сув кўп сарфланди.
6.1.1-жадвал Ғўза етиштиришда умумий сарфланган сув миқдори (ўртача
2011-2013 йиллар бўйича)

№	Кўрсаткичлар	1-тажриба				2-тажриба				3-тажриба
		в а р и а н т л а р				в а р и а н т л а р				в а р и а н т л а р
		1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4
1	Мавсум бошидаги намлик заҳираси	4130	4130	4130	4130	4537	4537	4537	4537	5147	5147	5147	5147
2	Мавсум охиридаги намлик заҳираси	2891	3015	3098	3221	3222	3312	3448	3539	3654	3783	3922	4025
3	Тупроқдан сарфланган намлик	1239	1115	1032	909	1316	1225	1089	998	1492	1364	1225	1122
4	Ёғин миқдори, м^3/га	491	491	491	491	491	491	491	491	491	491	491	491
5	Мавсумий суғориш меъёри, м^3/га	5034	3887	3657	3984	5009	4291	3115	4382	4841	3738	2779	3953
6	Ер ости сувларидан фойдаланиш, м^3/га	2619	2176	1755	1833	2420	2575	1558	2016	2227	2392	1445	1924
7	Умумий сарфланган сув миқдори, м^3/га	9384	7669	6936	7217	9236	8582	6252	7887	9051	7986	5940	7489
8	Ер ости сувининг ишлатилиш фоизи	28	28	25	25	26	30	25	26	25	30	24	26
9	Мавсумий суғориш меъёрини умумий сув сарфига нисба- тан фоиз ҳисобида	54	51	53	55	54	50	50	56	54	47	47	53
10	Хосилдорлик. ц/га	30,4	32,2	40,2	35,5	30,8	33,1	40,1	36,2	30,5	31,1	39,3	37,6
11	1 центнер хосил олиш учун сарф- ланган жами сув истеъмоли, м^3	308,8	238,6	172,7	203,4	300,2	259,0	156,2	218,3	297,6	257,1	151,3	200,3
12	1 центнер хосил олиш учун сарф- ланган суғориш меъёри, м^3	165,6	120,9	91,0	112,4	162,8	129,5	77,8	121,2	159,1	120,3	70,8	105,5

Сув танқис бўлганда, сув ресурсларидан оқилона фойдаланишнинг асосий мезони бу хосил бирлиги учун сарфланадиган суғориш суви ҳисобланади, бу ғўза учун - 70,8 м³/ц ни ташкил қилди.
2011-2013 йиллар олиб борилган тажриба изланишлари ва ғўзанинг сув истеъмолини турли эмпирик формулалар бўйича ҳисоб- китоби натижалари қуйидаги 6.1.2-жадвалда келтирилган.
6.1.2-жадвал Ғўзанинг сув истеъмоли ва мавсумий суғориш меъёри ҳисоб-китоб
натижалари, м³/га

Тажрибалар	Йиллар	Сув истеъмоли				Мавсумий суғориш меъёри
		Дала тажриба натижа лари	FAO	Блейни - Кридл формуласи бўйича	Г.К.Льгов формуласи бўйича	Уздав лойиҳа	FAO	Дала тажриба натижа- лари
1	2011	7300	7418	10720	6555	8177	4060	3654
2		6578	6373	10310	6555	8177	3400	3090
3		6313	7151	10110	6555	8177	3900	2786
1	2012	6499	7780	10666	6858	9492	4100	3641
2		5869	6740	10602	6858	9492	3500	3133
3		5509	7710	10206	6858	9492	4000	2766
1	2013	7008	8450	10484	6620	8844	4200	3676
2		6310	6820	10526	6620	8844	3500	3122
3		5998	8130	10823	6620	8844	4100	2785

Сув истеъмоли ва мавсумий суғориш меъёрини эмпирик формулалар бўйича аниқлашдаги асосий камчилик бу математик ҳисоб-китоблар гидрометеорологик кўрсаткичлар (бошқариш мумкин бўлмаган): иссиқлик миқдорини, ҳарорат ва ҳавонинг нисбий намлиги даражаси, ва бошқалар асосида амалга оширилади.

Формулалар ва дала тажриба ишларида олинган маълумотларни
солиштириб, ғўзанинг сув истеъмолини ҳисоблашда дала тажрибалари натижаларига яқин бўлган формула бу Г.К.Льгов ва FAO услубиёти томонидан тақдим этилганлигини аниқланади. Мавсумий суғориш меъёрини аниқлашда эса FAO услубиёти яқин бўлди (6.1.2-жадвал). Мавсумий суғориш меъёрини ҳисоблашда корреляция коэффициенти FAO усули ва тажриба натижалари бўйича 0,68-0,91 бўлди. Сув истеъмоли ҳисобида корреляция коэффициенти: FAO усули ва тажриба натижалари бўйича 0,71-0,92; Льгов формуласи ва тажриба дала бўйича 0,80-0,96 бўлди. Бундан келиб чиққан холда қуйидаги хулосани қилиш мумкин, мавсумий суғориш нормасини ҳисоблашда FAO услубиётидан фойдаланиш, сув истеъмоли ҳисобида Г.К.Льгов томондан тақдим этилган эмпирик формуладан фойдаланиш мумкинлиги исботланди.