«mashinasozlik texnologiyasi» fakulteti «Texnologik mashinalar va jihozlar»

Ionlashtirish turlari
Gaz ionizatsiyasini turli xil yo‘llar bilan amalga oshirish mumkin, shuning uchun ionlashtirishning bir necha turi farq qilinadi, ulardan asosiylari: zarb bilan ionlash; foto ionlash; termik ionlash.
Zarb bilan ionlashda bir zarrachaning kinetik energiyasi boshqasi bilan urilganda ikkinchi zarrachadan elektronni ajratishga sarflanadi. Elektronning atom yoki molekula bilan urilishida ionlanishning e?timoli ko‘proqdir, chunki elektron o‘zining kichik massasi tufayli eng xarakatchan elementar zarracha xisoblanadi.
Bunday jarayonni quyidagicha sxema bilan tasvirlash mumkin:
А+Ө=А⁺+2Ө

+


Θ - ion
- elektron

Kinetik energiyaga ega bo‘lgan elektron neytral atom yoki molekula bilan to‘qnashib to‘plangan kinetik energiyasini elementar zarrachani ionlashtirishga sarflab, ionlashtirish ishiga teng yoki katta bo‘ladi.
Foto ionlashda zarur ionlashtirish energiyasi nur energiyasi (kvantlarining) fotonlar energiyasini berish yo‘li bilan hosil bo‘ladi. Ionlanish imkoniyati uchun nur energiyasi kvanti ionlanish ishiga teng yoki katta bo‘lishi kerak:
hυ ≥ Q_i;
bu erda Q_i –ionlash ishi;
h – Plank doimiysi bo‘lib, 6,623∙10^-27erg/cek gа teng.
Gazni yuqori temperaturalargacha isitganda termik ionlashtirish murakkab jarayon bo‘lib, unda yuqorida tavsiflangan ionlashtirish turlarining ikkalasi ishtirok etadi. Temperatura orttirilganda termik ionlashtirishning asosiy sababi gaz elementar zarralari kinetik energiyasining ortishi hisoblanib, u ayrim zarrachalar uchun ionlashtirish ishiga teng kattalikkacha etadi.
13-MARUZA
12-mavzu. Termik ionlanish darajasi
Reja:
1. Termik ionlanish darajasi
2. Temir bug’larini dissotsiatsiya darajasini haroratga bog’liqligi
3. Umumiy va partsial ionlash darajasini Fe vа K parlarini nisbatiga bog’liq
samaradorligini o‘zgarish
Termik ionlanish jarayoni gomogen gaz fazasidagi kimyoviy jarayon sifatida ko‘rib chiqilgan. Bunday jarayonni xisoblashni hind astrofizigi Meg-Nad-Shax taklif etgan, uning 1921 yilda taklif etgan gazlar va bug’larni ionlash darajasini xisoblash formulasi quyidagicha (adabiyotda odatda Saga formulasi deb ataladi):

P – bosim, mm sim ust.
U_i – potentsial ionlanishi (V).
Formula qanday olingan:
Ionlanish jarayonini quyidagi kimyoviy simvol (ifoda) bilan ifodalash mumkin:

bu reaktsiyaning muvozanat konstantasi
 
Ionlanish darajasi deb ionlanuvchi atomlar yoki molekulalar sonining ularning dastlabki soniga nisbatini aytiladi. Odatda ionlanish darajasi “Х” orqali belgilanadi.
Bir mol gaz uchun:
Ionlashgan gaz mollari miqdori:
n_i=х
Xosil bo‘lgan erkin elektronlar mollari miqdori:
n_Ө=x
qolgan gaz mollari miqdori:
n_A=1-x
Umumiy mollar soni:
∑n=x+x+1-x=1+x;