«mashinasozlik texnologiyasi» fakulteti «Texnologik mashinalar va jihozlar»

10-MARUZA
1.9.-mavzu.Metallning azot bilan o`zaro ta’sirlashuvi
Reja:
1. Azotning temir bilan reksiyaga kirishishi.
2. Azotning chok metallida erishi.
3. Azotni kam uglerodli po‘latlarni mexanik xossalariga ta’siri
Azot chok metallida havodan o‘tib eriydi. Havo azotning asosiy manbai xisoblanadi. Bunda miqdoriga bog’liq holda azot temir bilan ikkita nitridni hosil qilishi mumkin:
4[Fe] + [N] ↔ [Fe₄N] (1)
2[Fe] + [N] ↔ [Fe₂N] (2)
Payvandlashda azotning tag’chilligini xisobga olib temir nitridlarining xosil qilinishi asosan (1) reaktsiya bo‘yicha Fe₄N ni hosil qilish bilаn kechаdi.
Azot molekulasi mustaxkam birikma hisoblanadi va molekulyar azotning dissotsiatsiyasi juda past bo‘ladi.
Shuning uchun atomar azotning partsial bosimi juda past bo‘ladi va mos ravishda temirda azotning eruvchanligi juda kichik bo‘ladi.
Chok metallini ximoya qilishga bog’liq xolda azot miqdori har xil bo‘lishi mumkin (jadvalga qarang). 12.1-jadval

Pаyvаnlаsh usuli	[%N] miqdori
Pаyvаndlаsh simi	0,002 ÷ 0,003
Flyus ostidа аvtomаtik pаyvаndlаsh	0,002 ÷ 0,003
Gаzli pаyvаndlаsh	0,015 ÷ 0,02
Qo‘ldа yoyli pаyvаndlаsh	0,02 ÷ 0,05
Qoplаnmаgаn (ochiq) sim bilаn pаyvаndlаsh	0,105 ÷ 0,218

AzotningFeda maksimal eruvchanligi 0,06% dan oshmaydi. Azotning po‘latdagi eruvchanligi mustaxkam nitridlarni hosil qiluvchi elementlar ko‘paytiradi: Mn; Cr; Nb; V; Ti; Al; Ta. Quyidagi elementlar esa eruvchanlikni kamaytiradi. Ni; Co; Si; C.
Kislorod chokdagi azot miqdorini ayniqsa kuchli orttiradi (V.V. Podgaetskiy) ni ma’lumotlari.

12.1-rasm. Azotni po‘latdagi eruvchanligiga ta’siri
Azot eruvchanligining bunday tavsifi gaz fazasida azot oksidining hosil bo‘lishini izoxlaydi, uni dissotsiatsiya qilishida ortiqcha energiyaga ega azot atomlari hosil bo‘ladi. Mustaxkamlik bir oz oshganda azotning mavjud bo‘lishi payvand chokining plastikligini kamaytiradi va payvand mo‘rtlashishiga olib keladi. Agar qoplamali elektrod bilan payvandlashda mo‘rt buzilishiga o‘tish temperaturasi (Tm) = - 40 °C bo‘lsa, u xolda yolg’iz (yalang’och) sim bilan payvandlashda Tm = + 100 °C.
Azot misda erimaydi va misni payvandlashda ximoyalovchi gaz bo‘lib xisoblanishi mumkin.
Payvand choklariga ta’sir qilishda azot kuchli austenizator bo‘lib, faqat zanglamaydigan po‘latlarni payvandlashda ta’sir ko‘rsatadi.



12.2-rasm. Azotni kam uglerodli po‘latlarni mexanik xossalariga ta’siri.
Azotning temirda eruvchanligi A.N. Morozovning tadqiqotlari ma’lumotlariga ko‘ra quyidagi empirik formula bilan ifodalanishi mumkin:


12.3-rasm. Azotni temirdagi eruvchanligi grafigi.
Azotning temirda eruvchanligining temperaturaga bog’liq grafigi, azot bosimi bir atmosfera bo‘lganda xuddi vodoroddagi kabi o‘ziga xos nuqtalarda eruvchanlikning katta miqdorda kamaishi kuzatiladi.