M u ndarij a

Mineral moddalar
. Don tarkibidagi mineral yoki kul moddalar miqdorining o’zaro 
nisbatini donni 600-900°S haroratgacha kuydirib maydalab aniqlash mumkin. Don 
tarkibida fosfor, kaliy, magniy, kaltsiy, natriy, temir, xlor va boshqa moddalar bo’ladi. 
Juda kam miqdorda marganets, nikel, kobalt va boshqa moddalar uchraydi. Bu elementlar 
turli organik birikmalar tarkibiga kiradi. 
Don tarkibida turli miqdorda pigmentlar, vitaminlar hamda fermentlar bo’lib, ular 
donni saqlash hamda qayta ishlash jarayonida sifat hamda miqdor jihatidan ham o’zgarib 

---

turadi. Masalan, don massasi saqlash davrida o’z-o’zidan qiziy boshlasa, don tarkibidagi 
oqsil hamda kraxmallar parchalanishi natijasida qo’ng’ir rangga kiradi. Bu esa mahsulot 
sifatining nafaqat pasayishiga, balki to’liq yaroqsiz holga kelishiga ta`sir etadi. 
1.4. Don uyumlarini saqlash tartibi va usullari 
Don uyumlarini saqlash tartib va usullari uziga xos xususiyatlarga 
asoslangan. 
Saqlashni muvaffakiyatli tashkil etishda don uyumining xar birini aloxida 
xususiyati va axamiyatini tushunish kamlik kiladi. Ular orasidagi uzaro bog`liqlik 
xususiyatlarini fakat tugri ishlata bilish xamda don uyumi bilan uning atrof muxiti 
urtasidagi uzaro xarakat kuprok texnologik va iktisodiy samaradorliknn 
ta`minlaydi. 
Don uyumlarini saqlash ob`ekti sifatida urganilishi lozim bo’lgan ularning 
xolati va saqlan ishiga ta`sir etuvchi omillar quyidagilar xisoblanadi: Don 
uyumining namligi va uning atrof-muxiti; Don uyumi va atrof-muxitning 
xarorati; Don uyumiga xavoni etib borishi (uning aeratsiya darajasi). 
Ushbu omillar don uyumlarini saqlash tartibi asosida quyilgan. Xozirgi 
paytda quyidagi saqlash tartibi kullaniladi: don uyumini kuruk xolda saqlash; don 
uyumini sovutilgan xolda saqlash; don uyumini xavosiz joyda saqlash. 
Don uyumlarini saqlashda uning barkarorligini oshirish uchun saqlash 
tartibiga zaruriy ravishda kushimcha yordamchi tadbirlar kullaniladi. Bunday 
tadbirlarga 
don 
uyumini 
omborlarga 
joylashtirishdan 
avval 
begona 
aralashmalardan 
tozalash, 
faol 
shamollatish 
kimyoviy 
moddalar 
bilan 
konservalash, don zararkunandalariga karshi kurashish xamda kompleks operativ 
tadbirlarga rioya kilish va boshkalar kiradi. 
Turli ekin donlarini kancha muddatgacha saqlash imkoniyatini bilish juda 
muximdir. Saqlan ish muddatlari don turlariga karab emas, balki foydalanish 

---

soxalariga karab xam fark kiladi. Donning iste`molga yarokli bo’lgan don 
tayyorlashdagi 
hamma 
sifat 
ko’rsatkichlari, 
unuvchanligi 
va 
boshka 
xususiyatlarining tulik saqlan ish davriga donning saqlan ish muddati deyiladi. 
Urug`lik donlarning saqlan ish muddati iste`mol uchun foydalaniladigan 
donlarning saqlash muddatidan biroz kiska bo’ladi. Urug`lik donlarni saqlan 
ishiga karab ikki muddatga bo’linadi. Birinchisi — u biologik saqlan ish muddati 
bo’lib, donning oxirgi aklanish muddati deyiladi yoki bir dona bo’lsa xam ning 
unuvchanlik kobiliyatini saqlash imkoniyatiga ega bo’lgan muddatdir. Ikkinchisi 
esa xujalik uchun xamiyatga ega bo’lgan saqlan ish muddati bo’lib, don turiga 
karab davlat standartlari talabiga javob beradigan, unib chikish kobiliyatini 
saklagan muddatga aytiladi. 
Bo’lardan tashkari, donlarda yana texnologik saqlan ish muddati xam 
xisobga olinadi. Bu muddat don uyumining foydalanish soxasiga karab (iste`mol 
uchun va texnik maksadlarda) davlat standarta buyicha konditsiya talabiga tulik 
javob beradigan muddatdir. Donning saqlan ish muddati kupgina omillarga: 
botanik turiga, ustirilgan sharoitga, pishish darajasiga, shlov berish sifatiga 
(tozalash, kuritish) va saqlash sullariga bog`liq. Biologik saqlan ish muddatlariga 
karab hamma ekin donlari asosan mezobiotik va mikrobiotik guruxlarga bo’linadi. 
Mezobiotik guruxga unuvchanligi, kukarish krbiliyati bir necha kundan uch 
yilgacha, mikrobiotik guruxga kiradiganlari uch yildan 15 yilgacha, yana bir 
guruxi esa 15 yildan 100 yil va undan uzoq muddat saqlan ish kobiliyatiga ega 
bo’lgan donlar kiradi. Don ekinlarining kupchiligi mezobiotik guruxga taallukli 
bo’lib, kulay sharoit yaratilganda besh-un yilgacha saqlan adi. Masalan, bug`doy 
va javdar donlari kulay saqlash sharoitida etti-un yil saqlan gandan keyin xam non 
tayyorlashdagi sifat ko’rsatkichlari, un chikish mikdorini yukotmaydi va 
tegirmonda maydalash uchun ishlatiladi. Ayrim tashki sharoit omillari, ya`ni xavo 
xaroratining tez uzgarishi va mexanik ta`sirlar donning tezda buzilishiga olib 
keladi xamda dondan olinadigan maxsulot sifatining pasayishiga ta`sir etadi.
Don massasini quruq xolda saqlash. Don massasi turlari bœyicha kritik 
namlikdan past holda saqlanganda don tarkibidagi barcha tirik komponentlar anabiotik 

---

holda bœladi, ya`ni modda almashininsh jarayonlari, nafas olish va boshqa barcha 
fiziologik jarayonlar keskin pasayadi. Don massasi bu usulda saqlanganda xœjalik 
ahamiyatga ega bœlgan barcha kœrsatkichlari (unuvchanligi, texnologik belgilari) uzoq 
muddatgacha tœliq saqlanadi. Tashqi sharoit omillaridan yaxshi muhofaza qilinib, 
tozalanib saqlansa, donlarni omborlarda 4-5 yilgacha, siloslarda 2-3 yilgacha hech 
qanday qœshimcha ishlov bermasdan saqlashmumkin. 
Bu usulda saqlangan donlarda hamma vaqt kuzatuv ishlarini olib borish tavsiya 
etiladi, chunki sal qulay sharoit tuђilsa don tarkibida zararkunanda va turli 
mikroorganizmlar rivojlanib, don massasining œz-œzidan qizishiga olib keladi. Don 
massasini quruq holda saqlashda havoning namligi juda katta ahamiyatga ega. 
Don va dukkakli donlarning namligi 12-14% bœlganda omborlarda uzoq vaqt 
saqlanishi mumkin. Moyli ekinlar doni esa tarkibidagi moyning miqdoriga qarab 
uruђning namligi 6-11% bœlganda yaxshi saqlanadi. 
Don massasini qizdirilgan havo, atmosferaning quruq havosi va quyosh nuri 
yordamida quritiladi. Bundan tashqari don massasi turli xil sorbentlar (xlorli kaltsiy, 
sulfat, natriy silikagel va boshqa moddalar) yordamida quritiladi. Issiqlik yordamida 
quritishda vakuum, yuqori chastotali tok, infraqizil nur, namligi sun`iy kamaytirilgan 
havodan keng foydalaniladi. 
Don massasi qaysi usulda quritilishidan qat`i nazar, uning sifat kœrsatkichlari 
tœliq saqlanishi lozim. SHu sababli don massasini quritishda uning fizik va fiziologik 
xususiyatlarini hisobga olish kerak. 
Don massasini quritish donchilik xœjaliklarida tabiiy va sun`iy issiqliklardan 
foydalanib olib boriladi. Tabiiy usulda quritish quyosh nuri yordamida amalga oshiriladi. 
Bu usulda donni quritish O’rta Osiyoda keng qœllaniladi. Donni qœyoshda quritishda 
uning yuza qismida joylashganlari obdon quriydi, uning ichki qismdagilari esa yaxshi 
qurimaydi. Demak donni quyoshda quritishda uning uyum qalinligi muhim ahamiyatga 
ega ekan. Ђalla ekinlari donini quyoshda quritishda uning qalinligi 10-20 sm, dukkakli 
don ekinlari donini 10-15 sm, tariq doni esa 4-5 sm qalinlikda yoyib qœyish tavsiya 
qilinadi. 

---

Donni quritish uchun foydalaniladigan maydonchalar asfaltlangan yoki 
yoђochdan pol qilingan bœlishi lozim. Donni tsementlangan yoki brezent tœshalgan 
maydonlarda quritish tavsiya qilinmaydi. 
Quritish maydonchalari janubga qarab biroz qiyalikda bœlgani ma`qul bœlib, 
bunda donning qurishi ancha tezlashadi. Donni quyoshda quritishda uni muntazam 
ravishda (har 2-3 soat mobaynida) aђdarib turish kerak. Agar donni quyoshda quritish 
texnologiyasi tœђri amalga oshirilsa, uning namligi bir kunda 1-3% ga kamayishi 
mumkin. Quritiladigan don massasi kechasi albatta uyib brezent va boshqa material bilan 
yopib qœyilishi lozim. 
Don massasini quyoshda quritish uning pishib etilish jarayonini tezlashtiradi va 
saqlashga chidamliligini oshiradi. Don massasi quyosh nurida ma`lum miqdorda 
sterilizatsiya bœladi. Mikroorganizmlar, hasharotlar va kanalar miqdori don massasida 
keskin kamayib ketadi. 
Don massasini sovitilgan holda saqlash. Bu usul termoanabioz qonuniyatiga 
asoslangandir. Don tarkibidagi turli xil tirik komponentlar past harorat ta`sirida œz 
faoliyatini sekinlashtiradi yoki butunlay tœxtatishi mumkin. SHu bilan birga, donda 
bœladigan bir qator fiziologik va biokimyoviy jarayonlarning kechishi ham sekinlashadi. 
Don massasidagi begona aralashmalarnnng ham hayot faoliyati ancha sustlashadi. 
Donni sovitilgan holda saqlashuning nssiqlikni yomon œtkazish xossasiga 
asoslangan bœlib, mamlakatimizning kœpgina ђallachilik mintaqalarida donni 
sovitilgandan keyin bir yil va undan ortiq vaqtgacha saqlashimkoniyatini beradi. Donni 
sovitilgan holda saqlashuni tabiiy sovitish imkoniyati bor zonalarda keng qœllaniladi. 
Don partiyasi uning harorati 10°S dan oshmagan taqdirda sovitilgan hisoblanadi. 
Don massasining hamma qatlamlarida harorat 0S dan 10S gacha bœlgan holatda birinchi 
darajali sovitilgan, harorat 0S dan past bœlsa ikkinchi darajali sovitilgan hisoblanadi. 
Agar don massasi uzoq vaqt saqlashga mœljallangan bœlsa hamda don 
tarkibidagi namlik 12,0-12,5% bazis konditsiyadan past bœlsa 5-8S gacha sovitish 
mumkin. 

---

Don massasini qanday haroratgacha sovitishni aniq aytishdan oldin donning 
turinigina hisobga olmasdan, balki uning tarkibidagi namlik, qanday maqsadlarga 
ishlatilishi, pishish darajasi va boshqa omillarni ham hisobga olish talab etiladi. 
Don massasini sovitish ikki usulda œtkaziladi: passiv sovitish, faol sovitish. 
Passiv sovitishda don massasini havo salqin paytlari sovuq havo bilan 
aralashtirish yoki bir joydan ikkinchi joyga kœchirish yœli bilan sovitiladi. 
Faol sovitish maxsus statsionar yoki kœchma moslama yordamida don tozalagich 
mashinalarda, transportlarda yoki siloslarda œtkaziladi. 
Don massasini sovitishning ilђor usuli faol shamollatish hisoblanadi. Donni 
sovitishda uni namlantirishdan ehtiyot bœlish lozim. SHu sababli donni sovitishda 
muntazam ravishda œning namligini aniqlab turiladi. 
Don massasini havosiz (germetik) joyda saqlash. Bu usul anoksianabioz 
qonuniyatiga asoslangan bœlib, don massasining oraliђida kislorod bœlmasligi natijasida 
don va boshqa har qanday tirik aralashmalarda aerob nafas olish jarayoni susayadi. Don 
massasi tarkibidagi turli xil aerob mikroorganizmlar hamda zararkunandalarning 
rivojlanishi uchun imkoniyat bœlmaydi. Don massasi bu usulda saqlanganda uning 
barcha sifat kœrsatkichlari uzoq muddat davomida tœliq saqlanibgina qolmasdan, balki 
saqlashdavrida bœladigan nobudgarchilik miqdori ham keskin kamayadi. 
Don massasi germetik sharoitda sifatli saqlanishi uchun uning namligi kritik 
namlikdan kam bœlishi lozim. Aks holda don qorayadi, ta`mi œzgaradi va yoqimsiz 
hidga ega bœladi, natijada uning texnologik va oziqlik xususiyatlari birmuncha pasayadi. 
Germetik sharoit karbonat angidridning tabiiy tœplanishi va tirik organizmlarning 
nafas olishi natijasida kislorodning kamayishi hisobiga, don massasiga turli xil gazlarni 
yuborib, don oraliђidagi havoni siqib chiqarib va don massasida vakuum hosil qilish yœli 
bilan yaratiladi. Don massasini germetik sharoitda saqlashuchun maxsus germetik 
omborlar bœlishi talab qilinadi. Hozir amalda don massasini germetik usulda 
saqlashuchun qazilgan zovurlardan foydalaniladi. Don saqlanadigan zovurlarning 
chuqurligi 3,5 m, eni 3 m, uzunligi keragicha bœlishi mumkin. 
Œrta Osiyo Respublikalarida em-xashak uchun ajratilgan donlar zovurlarda 
yaxshi saqlanadi. Don massasini saqlashzovurlarni germetiklashtirish darajasiga boђliq. 

---

Namligi yuqori bœlgan don massasini quritmasdan faqat germetik sharoitda 
sifatli saqlashmumkin.