4-mavzu: Saqlashda donda kechadigan jarayonlar

4-mavzu: Saqlashda donda kechadigan jarayonlar

Кatta miqdordagi don to’plamini kam isrof va harajat bilan saqlash uchun ularni saqlanajak ob’ekt sifatida xususiyatlarini yaxshi bilish zarur.

Donlarni sifat hamda don to’plamlarini fizik va fiziologik xususiyatlarini belgilashda don qabul qilish va uni qayta ishlaydigan korxonalarda quyidagi sharoitlar muhim ahamiyatga ega: donlarning nav xususiyatlari o’simliklarning rivojlanish va donlarning shakllanish sharoitlari, xosilni yig’ib olish, xosilni yig’ib olgandan keyingi saqlash va qabul punktlariga tashish.
Fizik xususiyatlarga zichlik, natura, to’kilish, o’z-o’zidan navlarga ajralish, g’ovaklik, gaz-bug’larning sorbsiyasi va adsorbsiyasi, issiq-fizik va massalar almashinish xususiyatlari kiradi. Ushbu xususiyatlarni hisobga olmagan holda donlarni saqlash, mahsulotni ko’plab isrofgarchilikka va ishlab chiqarish chiqimlariga olib kelishi mumkin.
Alohida donlarning zichligidan don to’plamining qayta ishlashiga ta’siri kuchlidir. Ma’lumki, don tarkibidagi moddalarning zichligi xilma-xildir. Masalan, yog’ning 0,93, kleykovinani - 1,3, kraxmalni - 1,6, kletchatkani- 1,4, glyukozani- 1,46 g/sm kubni tashkil etadi. Tarkibida asosan kraxmal va oqsildan iborat bo’lgan katta zichlikka va tarkibida ko’p miqdorda yog’ va kletchatkaga ega po’stloq esa kamroq zichdir.
Agar zichlik donni xususiyatini ta’riflasa, natura esa butun don to’plamini ta’riflaydi.
Don to’plamining to’kilishi deb, butun don uyumi harakati paytida bir donning ikkinchi donga nisbatan joyining o’zgartirishiga aytiladi. To’kilish donlarning shakli, tuzilishi, katta kichikligiga, namligi, omixta miqdori va ularning tarkibi va boshqalarga bog’liqdir.
Don uyumlarining surilish paytida bir-xilligini yo’qotishi o’z-o’zidan navlarga ajralish deyiladi. Bu xususiyat don uyumining omborga joylayotganda yoki undan o’z oqimi bilan tushirilayotganda, transportyorga aralashayotganda, transport vositlarida silkinish natijasida mayda, engil boshqa o’simliklarning urug’lari, gul bargli donlar, rivojlanmagan donlar don uyumining yuqori qismiga harakat qiladi.
Don uyumining qattiq qismlari orasidagi oraliq quduqlar yoki g’ovaklar quduqlik yoki g’ovaklik esa don to’plamidagi qattiq qismlar orasidagi bo’sh xajmini don uyumining xajmiga bulgan nisbatiga aytiladi.
G’ovaklarning kattaligi va shakli, shuningdek, don to’plamida ro’y beradigan havo va gaz almashinishiga, uning sorbsiya xususiyatlariga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Кo’pchilik o’simliklarning don va urug’lari yaxshi sorbentlar xisoblanadi. Ular atrof muhitdan turli moddalarning gaz va bug’larini singdirishga qodir. Don uyumlarini quritishda rasional rejimni belgilashda, faol shamollatishda donlarning sorbsiya xususiyatlari inobatga olinadi.
Don uyumi bilan yondoshgan havo o’rtasida u yoki bu darajada nam almashinishi tinimsiz bo’lib o’tadi. Havo va don orasidagi suv bug’ining ma’lum miqdordagi bosimi bir xil bo’lgandan so’ng havo va don orasidagi nam almashinishi to’xtaydi. Bu holda havo va don o’rtasidagi dinamik muvozanat yuzaga keladi. Boshqacha qilib aytganda, muvozanat namlik deb, havo parametrlarida uning namga to’liqligi, issiqligi va bosimi birligiga aytiladi.