J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

Ko‘rgazmali modellashtirish
da kishining aniq ob’ektlar to‘g‘risidagi 
tasavvuri asosida ob’ektda kechayotgan hodisalar va jarayonlarni aks ettiruvchi 
ko‘rgazmali modellar yaratiladi. O‘quv plakatlari, rasmlar, chizmalar, 
diagrammalar ana shunday modellarga misoldir. 
Gipotetik (farazlovchi) modellashtirish
asosida tadqiqotchining ob’ekt 
to‘g‘risidagi bilim darajasini aks ettiruvchi va o‘rganilayotgan ob’ekt kirishi va 
chiqishi o‘rtasidagi sabab- oqibat aloqalariga tayanadigan aniq ob’ektdagi jarayon
kechishi qonuniyatlari to‘g‘risidagi faraz qaror topadi. SHakliy modellarni yaratish 
uchun ob’ekt to‘g‘risidagi bilimlar etarli bo‘lmaganda modellashtirishning ushbu 
turidan foydalaniladi. O‘xshash modellashtirish turli darajalardagi o‘xshashliklarni 
qo‘llashga asoslanadi. Bir muncha sodda ob’ektlar uchun to‘liq o‘xshashlik eng

---

105 
yuqori darajadir. Tizim murakkablashib borgan sari o‘xshash model ob’ekt amal 
qilishining bir necha (yoki faqat birgina) tomonini aks ettiruvchi navbatdagi 
darajadagi o‘xshashliklardan foydalaniladi. Muayyan ob’ektda kechayotgan 
jarayonlarni 
jismoniy 
modellashtirish 
imkoni 
bo‘lmaganda 
yoki 
modellashtirishning boshqa ko‘rinishlarini o‘tkazishdan oldin keladigan holatda 
maketlashtirish qo‘llaniladi. Tafakkurdagi maketlarni yaratish asosida ham odatda 
ob’ektdagi hodisalar va jarayonlar o‘rtasidagi sabab-oqibat aloqalariga tayanuvchi 
o‘xshashliklar joylashadi. 
Ramziy modellashtirish
aniq ob’ekt o‘rnini bosadigan mantiqiy ob’ektni 
yaratishning sun’iy jarayonidan iborat va alomatlar hamda ramzlarning muayyan 
tizimi yordamida ob’ektning asosiy xossalarini ifodalaydi. 
Tilli modellashtirish
asosida tadqiq qilinayotgan narsa sohasidagi tushunchalar yig‘indisidan 
shakllantirilgan qandaydir tezaurusni (lug‘atni) tashkil etadi, shu asnoda bu 
yig‘indi qayd etilgan bo‘lishi lozim. Tezaurus deyilganda muayyan tildagi so‘zlar 
yoki boshqa unsurlar o‘rtasidagi aloqalarni aks ettiruvchi, ularni ma’nosiga ko‘ra 
so‘zlar izlash uchun mo‘ljallangan lug‘at tushuniladi. Agar muayyan tushunchalar, 
ya’ni alomatlarning shartli belgisi kiritilsa, alomatli modellashtirishni amalga 
oshirish va alomatlar yordamida tushunchalar yig‘indisini aks ettirishi – so‘zlar va 
gaplardan ayrim silsilalar to‘zish mumkin.