«Ijtimoiy menejment» fanining sillabusi

12.3. Motivatsion resurslardan foydalanishning O’zbekistondagi ahvoli 

 

12.1.Motivatsion faoliyat tushunchasi 

 

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  ishlab  chi  qarishni  tabiiy  rivojlantirish 

imkoniyati  bo’lmaganligi  sababli  ijtimoiy  chora-tadbirlardan    keng  foydalanish 

talab etiladi. 

Ishlab  chiqarish  va  jamiyatning  butun  intellektual  imkoniyatlari  o’rtasidagi 

bog’liqlikning yo’qligi o’tish davrining eng katta muammolaridan biridir. Bu holat 

esa,  jamiyatning  zamonaviy  bozordan  uzoqlashtirmoqda.  Ishlab  chiqarish  vosita-

larini  kollektiv  va  aralash  mulkchilik  tasarrufiga  o’tkazish  iqtisodiyotni  jadal 

rivojlantirish imkoniyatini beradi. Bu o’z navbatida «yashirin» iqtisod uchun katta 

to’siq bo’ladi. 

Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  sharoitida  korxonalarning  samarali  faoliyatiga 

soliq  tizimining  mukammal  emasligi  ham  sabab  bo’lmoqda.  Juda  ko’p  holatlarda 

qarorlar  jamiyatga  foyda  keltirish  nuqtai  nazaridan  qabul  qilinmaydi.  Ko’pgina 

tadbirkor  rahbarlar  qonunda  belgilangan  hususiy,  kollektiv,  aralash  mulkka 

asoslangan  imtiyozlardan  o’z  maqomini  har  2-3  yilda  almashtirish  orqali  uzoq 

muddat foydalanmoqda. 

Ishlab chiqarish rivoji uchun huquqiy asoslar bo’lishi kerak. Qonunchilikdagi 

ma’lum bir kamchiliklar sababli davlat mulkiga asoslangan korxonalar boshqalarga 

nisbatan  murakkab  ahvolga  tushib  qoldi.  Odamlarning  ko’pchiligi  rivojlanish 

uchun  boshqarishning  ma’muriy  buyruqbozlik  usulidan  foydalanishni  taklif 

etishadi. Lekin, ma’muriy buyruqbozlik usuli tartib intizomni kuchaytirgani bilan 

unda iqtisodiy manfaatdorlik yo’q. 

Mamlakatning  sanoat    ishlab  chiqarish  sohasi  boshqaruv  sub’ektlari 

tomonidan  iqtisodiy  nochor  ahvolga  keltirilgan.  Iqtisodiy  rivojlanish  uchun 

ijtimoiy boshqaruvning nazariy va amaliy asoslarini tiklash zarur. 

Bu  masalani  echishning  yagona  yo’li,  g’arbda  keng  qo’llani-ladigan 

innovatsion  ijtimoiy  texnologiyalarni  qo’llash.  Masalan:  «Natija  bo’yicha» 

universal  texnologiya  odamlarning  turmush  darajasini  yaxshilash  va  ijtimoiy 

tizimlarni  tashkillashtirish  darajasini  yuksaltirish  orqali  halqni  intellektual  va 

jismoniy rivojlantirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan»

1

. 

---

110 

 

Bu  nazariyaning  asosiy  printsiplari  va  texnologik  ta’mi-noti  Rossiya  sanoat 

sotsiologlari tomonidan ishlab chiqilgan lekin amalda tadbiq qilinmagan. 

Bu nazariyaning asosiy maqsadlari uning asosiy resurs-laridan kelib chiqqan 

holda belgilanadi: 

ishchilarning ijodiy potentsiali; 

rahbarga bo’lgan talablar; 

har bir a’zoning natija uchun kurashishi; 

erkin tanlash jarayonida ijodiy imkoniyatlarni qo’llash. 

Ishga  bo’lgan  ijodiy  stimul  yaratish  bu  jamiyatga  qilingan  hayriya  yoki 

«modda»  emas,  balki  ijtimoiy  faktorning  mehnatga  ta’sir  darajasini  ortib  borishi 

bilan bog’liq qadamdir. Bu sohadagi qoloqlik davlatning dunyo bozoridagi o’rnida 

juda  tez  o’z  aksini  topadi.  Bu  holat  mamlakatning  jahon  bozorida  o’z  mavqeini 

yo’qotish, informatsion va texnik tobeinligini oshirishga olib kelishi mumkin.  

Bugungi kunda, jamiyat tez rivojlanishi uchun, mulkga odamlarni birgalikda 

egalik  qilishni  ta’minlash  orqali  ularning  mehnatga  bo’lgan  munosabatini 

o’zgartirish va tovarlar sifatini oshirish kerak. Bu  esa o’z navbatida yangiliklarni 

tezroq joriy etilish imkonini beradi. 

Mamlakatni  rivojlantirishning  yangi  texnologiyasi  jahon  va  mahalliy 

tajribaga asoslangan holda yaratilgan. Bu texno-logiyaning asosiy printsipi mehnat 

kollektivlarining  mustaqil-ligini  ta’minlash  orqali  ularni  ishlab  chiqarish 

vositalarining haqiqiy egalariga aylantirish. Mehnat kollektivlarining musta- 

qilligi huquqiy ta’minlangan bo’lishi kerak. 

Sobiq  Ittifoqdagi  iqtisodiy  islohotlarni  inqirozga  uchrashining  asosiy  sababi 

ma’muriy  buyruqbozlikka  asoslangan    hukumatning  korxonalariga  mustaqil 

xo’jalik  yuritishga  imkon  bermaganligidir.  Kolxoz  va  sovxozlarni  isloh  qilish 

yo’llari turlicha bo’lishi mumkin, lekin ularning asosiy maqsadi, erni o’z egasiga 

berishdan iboratdir. 

Ishlab  chiqarishni  hususiylashtirish  tabiiy  ravishda  mahalliy  o’z-o’zini 

boshqarish  tizimiga  ham  ta’sir  ko’rsatadi.  Hududiy  korporativ  mulkchilikni 

shakllantirish mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlarining moddiy-texnik bazasini 

yaratadi, ya’ni xalqning o’zi turli yig’in referendumlarda qaysi boshqaruv organi, 

qanday  masalalarni  hal  etishini  belgilaydi.  Aynan  shu  omil  asosida,  mahalliy 

moliyaviy struktura tashkil topadi, ya’ni moliyaviy zahiralar chet-eldagi banklarga 

emas,  balki  raqobat-bardosh  tovarlarni  ishlab  chiqarishni  moliyalashtirishga  jalb 

etiladi. 

Yuqorida  keltirilgan  barcha  iqtisodiy  choralar  jamiyatda  ishchi,  mulkdor, 

tadbirkor kabi  mehnatga  layoqatli o’rta  qatlamni  yaratishga qaratilgandir.  Bu  esa 

o’z navbatida ichki bozorni rivojlantirishning asosiy mezonidir.  

Mehnat  va  tabiat  resurslaridan  samarali  foydalanish  jamiyatdagi  ahvolni 

---

111 

 

tubdan  o’zgartirish  imkonini  beradi,  ya’ni  aholi  turmush  darajasini  oshirish  va 

xavsizligini  ta’minlashga  turtki  bo’ladi.  Mehnat  jamoalari,  mahalliy 

birlashmalarning  daromad  manbaining  bo’lishi  va  moliyaviy  resurslarning 

to’planishi  turli  hududlarning  intellektual  potentsialidan  to’laroq  foydalanish 

imkonini  beradi.  Shuning  uchun  ham,  jamoalardagi  o’z-o’zini  boshqarish 

to’laligicha ma’muriyat zimmasiga yuklatilgandir. 

Bu  muammo  dunyo  tajribasidan  kelib  chiqqan  holda  davlat  mulkining  bir 

qismini  bosqichma-bosqich  korporativ  mulkka  aylantirish  orqali  o’z  echimini 

topishi  mumkin.  Davlat  mulkini  korporativ  mulkka  aylantirish  oldingi  iqtisodiy 

islohotlar  davrida  ham,  keyingi  xususiylashtirish  jarayonida  ham  talab  darajasida 

amalga oshirilmadi. 

Mulkchilikning ijara ko’rinishi korporativ mulkga o’tish-ning iqtisodiy asosi 

hisoblanadi. Ijara qishloq xo’jaligida juda samarali qo’llanilmoqda. Unda mehnat 

jamoasi davlatdan er va ishlab chiqarish  vositalarini ijaraga oladi. Ijaraga oluvchi 

xo’jalik  sub’ekti  mulkni  iqtisodiy  mas’uliyat  evaziga  mustaqil  tasarruf  etish 

huquqiga  ega.  Ijaraga  olish  tajribasiga  ega  xo’jalik  sub’ektlari  mulkni  davlat 

tasarrufidan  chiqarishda  faolroq  va  ildamroq  qatnashishmoqda.  Bunday  holat 

nafaqat  markaz  bilan  pereferiyalar  o’rtasidagi  munosabatlarni,  balki  boshqaruv 

tizimini  tubdan  o’zgartiradi,  ya’ni  boshqaruvda  ma’muriy  buyruqbozlik  usulidan 

asta-sekin voz kechish imkonini beradi. Bu esa markaziy boshqaruv organlarining 

huquq  va  majburiyatlarini  aniq    belgilashni  taqozo  etadi.  Buning  natijasida 

jamiyatning  siyosiy  holatida  ham  tub  o’zgarishlar  yuz  beradi,  ya’ni  huquq  va 

majburiyatlar yuqoridan pastga emas, balki pastdan yuqoriga belgilanadi.  

Joylardagi  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy-ma’naviy  asos-siz  hech  qaysi  davlat 

rivojlana  olmaydi.  Bu  holat  ayniqsa  Sobik  Ittifoq  davlatlariga  xosdir.  Buning 

uchun  har  bir  aholi  punktidan  markazgacha  bo’lgan  boshqaruv  organlarining 

o’zaro munosabatlari tizimini o’zgartirish talab etiladi. Hududiy viloyat boshqaruv 

organlarining  vakillari  mahalliy  o’z-o’zini  boshqarish  organlarining  roziligi  bilan 

tashkil etilishi kerak. Hududiy boshqaruv apparati tuman, shaxar vakillar kengashi 

belgilagan vazifalarini bajarishi kerak. O’z navbatida vakillar kengashi esa mehnat 

birlashmalari tomonidan tartibga solinishi kerak. 

Boshqaruv quyidan yuqoriga bo’lganda, uning har bir bo’g’inining faoliyati 

ma’lum  organlar  tomonidan  nazorat  qilinadi.  Bu  esa  ularning  aholi  oldidagi 

mas’uliyatini    oshiradi.  Farb  munitsipal  menejmenti  tajribasiga  ko’ra  mahalliy 

mehnat  birlashmalarining  boshqaruv  apparati  mahsus  shartnoma  asosida 

boshqaruvchi  mutaxassislar  tarkibidan  tashkil  topadi.  Boshqaruv  apparatining 

o’zgarishi  boshqaruvchilarga  o’z  mutaxasisliklari  bo’yicha  boshqa  bo’g’inda  o’z 

faoliyatlarini  davom  ettirish  imkonini  beradi.  Bu  esa  boshqaruv  apparati  a’zosi 

bo’lishga bo’lgan intilishni ma’lum darajada pasaytiradi. 

---

112 

 

Yuqorida 

boshqaruv 

munosabatlarining 

byurokratiya, 

pora-xo’rlik, 

korruptsiya,  mas’uliyatsizlik  kabi  unsurlariga  barham  berishga  qaratilgan 

zamonaviy mexanizmi ko’rib chiqildi.